ابزارهای جدید مالی در خدمت توسعه بورس ایران
فرشته محمدی * عضو انجمن حسابداران خبره ایران- اگر چه پیشینه بورس ایران به سالهای ۱۳۴۶ باز می گردد اما تا همین سال گذشته بورس بیک بازار فراگیر ملی تبدیل نشده بود . نظارت بر شبکه بانکی کشور و کنترل سود سپرده های بانکی ، رکوددر بازارهای موازی بورس همجون سکه و ارز از یکسال پیش و بوِیژه اوائل سال جدید که مقرر شده دولت قریب ۸۰ هزار میلیارد تومان سهام خودرا از طریق بورس عرصه نماید و بخصوص پس از عرصه اولیه سهام شرکت سرمایه گذاری تامین اجتماعی« شستا » بازار سرمایه ایران درآستانه تحول عظیمی قرار گرفته بطوریکه علاوه بر صدور بیش از ۱۵۰هزار کُد بورسی در روز برای متقاضیان ورود به بازار بورس، از ابتدای سال تا کنون بیش از یک میلیون و ۶۰۰ هزار کُد جدید صادر شده و رقمی بالغ بر ۴۵ هزار میلیارد تومان وارد بازار سرمایه شده که ۵۰ درصد، از کل سرمایه ورودی سال گذشته بیشتر است .
کُد بورسی «کُد سهامداری» برای هر شخصی که علاقمند به خرید و فروش سهام در بازار بورس الزامی است و این کد یا شماره بورسی همچون کُد ملی برای هر فرد منحصربه‌فرد است و تا زمانی که صادر نشود کسی نمی‌تواند شخصاً به خرید و فروش اوراق بهادار بپردازد.آمارها نشان داده که در یک ماه و نیم اخیر ارزش معاملات در بازار بورس در روز‌هایی به ۱۴ هزار میلیارد تومان می‌رسید و به‌طور میانگین روزانه ۱۰ هزار میلیارد تومان در تابلوی معاملاتی بورس معامله میشود. همچنین پیش‌بینی میشود تا پایان سال ۱۳۹۹ اگر اتفاق خاصی رخ ندهد، شمار کُد‌های بورسی از مرز ۳۰ تا ۴۰ میلیون عبور کند.
در جنین شرایط که استقبال مردم بشکل هجوم صورت می گیرد توسعه ، گسترش و وسعت بورس با خلق ابزارهای جدید باید همراه شود .از جمله این ابزارها که در بورس های جهان دارای طرفداران بسیاری است صندوق های سرمایه گذای هستند . این صندوق ها بطور معمول در سه گروه از ابزارهای مالی شامل اوراق مشارکت« قرضه های » دولتی که بدون ریسک هستند ، اوراق دارایی (سهام)و اوراق بدهی (اوراق قرضه شرکتها )سرمایه گذاری می نمایند. تقسیمات اجزای صندوق ها به واحد های سرمایه گذاری موسوم هستند که نرخ بازده و واحدهای صندوق‌های سرمایه‌گذاری، با استفاده از ارزش خالص دارایی
« Net Asset Value=(NAV، قیمت گذاری می شوند . مبنای این قیمت گذاری بر این منوال است که مجموع تمام دارایی‌ها منهای تمام بدهی‌هایی که در یک سبد قرار می‌گیرد، تقسیم بر تعداد واحدهای سرمایه‌گذاری درآن صندوق. از جمله صندوق‌های سرمایه‌گذاری، صندوق سرمایه‌گذاری قابل معامله دربورس « Exchange Traded Fund=ETF» می باشد . ETF ها مشابه سهام در بازار سرمایه بوده که قیمت آن هم از طریق مکانیزم عرضه و تقاضا تعیین می‌گردد. ETF ها ساختاری شبیه صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک دارند. واحدهای این صندوق‌های قابل معامله، در بازار بورس اوراق بهادار و حدود قیمتی انها همان ارزش خالصدارائیها می باشد.
براساس مقررات موجود ارزش مبنای هر واحد سرمایه‌گذاری در صندوق‌های قابل معامله ده هزار ریال بوده که ارزش خالص دارادی های ان هر دو دقیقه یکبار محاسبه می‌گردد. دوره فعالیت این صندوقها به‌صورت نامحدود بوده و سقف سرمایه گذاری اشخاص حقیقی و حقوقی نیز دارای محدودیت خاصی نیست . از ویژگی های این نوع سرمایه گذاری آن است که بازخرید واحدهای این نوع صندوقها در کوتاه مدت بدون پرداخت جریمه امکان‌پذیر بوده و دوره پرداخت وجه بازخرید واحدها حداکثر یک روزکاری است. به همین دلیل این صندوقها از نقدینگی و شفافیت قیمت نسبتاً بالایی برخوردارند. شرط دارا بودن کد معاملاتی فعال در شرکت سپرده گذاری مرکزی بورس، برای مشارکت در سرمایه گذاری این صندوق ها الزامی است .
واحدهای خریداری شده مشابه سهام بانام و گواهی خرید مربوطه توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه صادر می‌شوند. معاملات این صندوق ها از طریق دفاتر کلیه کارگزاری ها و سامانه برخط معاملات قابل انجام است اگر چه بابت خرید و فروش واحدهای صندوق‌های ETF، درصدی به عنوان کارمزد معاملات « که نرخ آن توسط سازمان بورس تعیین میشود» از حساب سرمایه‌گذار کسر می‌گردد؛ اما به استناد مفاد تبصره « ۱» ماده«۷ » ، قانون توسعه ابزارها و نهادهای مالی جدید و در راستای تسهیل اجرای سیاست‌های کلی اصل« ۴۴ » قانون اساسی،هیچگونه مالیاتی بابت نقل و انتقال واحدهای سرمایه‌گذاری و انواع صندوق‌های سرمایه‌گذاری قابل معامله و صدور و ابطال آنها، مالیاتی اخذ نمی‌گردد.
آشنائی با این ابزارهای نوین مالی نیازمند طرح مقالات جه در رسانه ها و سیمای جمهوری اسلامی و چه در مباحث دانشگاهی و حتی در درس های دوره دبیرستان بطور عموم می باشد زیرا صندق های سرمایه گذاری قابل انتقال از جمله ابزارهای نوین مالی هستند که در ایران چندان شناخته شده نیستند. پیشینه این صندوق ها هم زمان با تولید ابزارهای مالی در سال ۱۹۹۳ در امریکا بود که با نام اسپایدر (SPDR)به بازار معرفی شد. بر اساس اخرین اطلاعات منتشر شده بیش ار ۶۷۹۰ صندوق سرمایه گذاری قابل معامله در جهان با حجم حدود ۵ هزار میلیارددلار دارائی وجوددارد که ۱۷۵۰ این صندوق ها با حجم دارائی ۴.۳۹۶ میلیارددلار آن در امریکاست. پنج صندوق بزرگ جهانی قابل معامله در سال ۲۰۱۹ شامل « Fidelity ZERO Large Cap Index ، Vanguard S&P 500 ETF ، SPDR S&P 500 ETF Trust ، iShares Core S&P 500 ETF و Schwab S&P 500 Index Fund» بوده اند. یک بررسی اجمالی حکایت دارد که دارائی های صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله در امریکا که در سال ۲۰۰۲ برابر ۱۵۱ میلیارددلار بوده در سال ۲۰۱۹ به ۴.۳۹۶ میلیارددلار بالغ شده است. ( منبع سایتstatista.com).
از ویژگی های مهم این صندوق ها جایگزینی رکن بازارگردان بجای رکن ضامن نقد شوندگی است. بدین طریق که رکن بازار گردان مکلف است زمینه نقدشوندگی واحدهای سرمایه‌گذاری ETFاین صندوق ها را در بازار فراهم نماید بطوریکه در مواقعی که عرضه کننده ای موجود نیست و یا خریدار دیگری وجود نداشته باشد به فروش و یا خرید واحدهای تقاضا شده و یا عرضه شده مبادرت میکند تا از سقوط قیمت ها عملا جلوگبیری کند.
آنجه که مزیت ای اصلی این صندوق ها برشمرده شده عبارتند از « سهولت و سرعت در معامله ، کاهش زمان تصفیه نسبت به صندوق‌های شرمایه گذاری مشترک ، خریدوفروش آنلاین واحدهای صندوق ، معافیت مالیاتی معاملات واحدها، افزایش نقد شوندگی واحدهای صندوق با وجود عملیات بازارگردانی ، تخصیص بهینه یا منتنوع سازی موجودی های«دارائیهای» صندوق با حذف هزینه ودر زمان بسیار کم » می باشد. بدیهی است چنانجه مقررات محافظتی درستی از این صندوق ها بعمل آمده و مدیریت آنها در احتبار کارشناسان خبره بازارسرمایه قرار یرد میتوان امیدوار بود که بازار سرمایه کشور پس از سالیان دراز تعمیق یابد.
اصولا صندوق های سرمایه گذاری قابل معامله بخشی از صندوق های سرمایه گذاری محصولات قابل معامله « Exchange Trade Product =ETP » میباشند.وفق گزارشات سالانه عملکرد این صندوقها دارائی های صندوق های سرمایه گذاری محصولات قابل معامله در سال ۲۰۱۹ حدود ۷۹۲۷میلیارددلار بوده که سهم ETF ها درآن برابر ۶۹۷۰ میلیارددلار بوده است. مجموع تعداد این صندوق ها در جهان برابر ۱۵۸۷۵ صتدوق ثبت شده بوده که در بیش از ۵۸ مشور جهان فعالیت داشته اند.
عملکرد این صندوق ها آن چنان بود که بدلیل کاهش ریسک پذیری مشارکت کنندگان در واحدهای این صندوق ها ، بعنوان یکی از راهکارهای سرمایه گذاری محبوبیت زیادی یافته بطوریکه اگر چه برای اولین بار در حدود سال ۱۹۹۳ به بازار وارد شدند ولی از آن زمان تا کنون، این صندوقها محبوبیت فراوانی پیدا کرده‌اند. خصوصیت ویژه این صندوق ها آن است که سرمایه‌گذاران می توانند بدون سرمایه زیادو با اندک اطلاعات از بازار سرمایه دراین صندوق ها مشارکت نمایند. موجودی این صندوق ها سبدی از اوراق بهادار (سهام، اوراق قرضه، کالاهای اقتصادی یا ترکیبی از انها ) بوده که قابلیت معامله در بورس را داراهستند . مزیت این صندوق ها آن است که از یک سو مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک، دارای سبد متنوعی از ابزارهای سرمایه گذاری که در طول روز مانند سهام قابلیت نقل و انتقال داشته و سرمایه گذار می تواند یک یا چندواحد از موجودی این صندوق ها را در طول روز خریداری یا به فروش رساند.در حالیکه در صندوق های سرمایه گذاری ،سرمایه گذار ناچارست فقط در پایان روز و بعد از محاسبه ارزش خالص دارائی ها « Net Asset Value=NAV» می توانند خرید یا فروش نمایند.این ویژگی برتری قدرت نقد شوندگی این صندوق ها را به صندوق های مشترک سرمایه گذاری نشان می دهد. البته باید یادآورشد یکی از محدودیت های اساسی این صندوق ها آن است که سهام موجوددر این صندوق ها ممکن است با قیمت متفاوت با ارزش روز انها معامله شوند.
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :