هشدارهایی به تصمیم‌گیران و تصمیم‌سازان دستگاه دیپلماسی
دکتر صلاح‌الدین هرسنی * شاید روند‌ها و فرآیند‌های جاری بر دستگاه دیپلماسی نتیجه وضعیت جاری کشور، فشار کرونا، کارزار فشار حداکثری واشنگتن، شرایط تحریم اقتصادی، موازی‌کاری دستگاه‌ها و نهاد‌های تصمیم‌ساز برای دستگاه دیپلماسی و شاید نتیجه اهمال و سستی مدیران دستگاه دیپلماسی باشد. حال اگر این روند‌ها و فرآیند‌های جاری نتیجه هر یک از عوامل فوق باشد، انتظار بر آن است که دستگاه دیپلماسی رویه دیگری برای هدایت دستگاه دیپلماسی در پیش گیرد چراکه بوی بهبودی از روند و فرآیند‌های جاری دستگاه دیپلماسی شنیده نمی‌شود.
در مواجهه با واشنگتن و قضیه برجام، دستگاه دیپلماسی به جای آنکه بخواهد برای حفظ برجام در الگو و کنش‌های رفتاری خود تجدیدنظر کند و حتی با تروئیکای اروپایی برجام وارد چانه‌زنی شود، بیشتر به انتشار پلتفرم جدید حزب دموکرات و تغییر رفتار احتمالی دموکرات‌ها دل خوش کرده است، به این معنی که شاید با پیروزی و راهیابی جو بایدن به کاخ سفید و در نتیجه بازگشت واشنگتن به برجام، برجام زنده شود. در این باره می‌توان این‌گونه گفت که اگرچه تهران از الگوهای مبتنی بر قاعده‌گرایی و الگوهای کنش چندجانبه به تعهدات خود در برجام متعهد بود اما هیچ‌گاه و تحت هیچ شرایطی زمامداران آمریکایی حاضر به اجرای تعهدات خودشان در ارتباط با برجام نخواهند بود. این مساله ناشی از ذات قاعده‌ای و ساختاری برنامه جامع اقدام مشترک است. بنابراین نمی‌توان گفت که دموکرات‌ها قصد عبور از سیاست تهاجمی ترامپ و در نتیجه آمادگی برای باز‌سازی برجام را دارند. تحت این شرایط تهران قبل از آنکه منتظر تغییر رفتار دموکرات‌ها باشد، باید زمینه‌های ذهنی و ارادی تغییر در رفتار خود را برای حفظ برجام به عمل آورد و با الگوهای مبتنی بر قاعده‌گرایی و الگوهای کنش چندجانبه، تروئیکای اروپایی برجام را برای حفظ برجام همراه خود کند.
در قضیه نوع روابط با چین و روسیه تصمیمات دستگاه دیپلماسی بیش از اندازه بغرنج به نظر می‌رسد به ویژه آنکه توافق تجاری ۲۵ ساله تجاری تهران- پکن ابهاماتی را در افکار عمومی ایجاد کرده و یادآور عصر واگذاری امتیازات ایران به دولتین روسیه و انگلیس در دوران قاجار شده است. واقعیت آن است که رابطه تهران چه با مسکو و چه با پکن به هیچ‌وجه استراتژیک و راهبردی نیست. واقعیت آن است که روابط راهبردی و استراتژیک مبتنی بر مناسباتی است که لااقل روابط تهران با مسکو و پکن در آن نمی‌گنجد و این دو مناسبات خود را با تهران به صرف تضاد منافع با واشنگتن و همچنین داشتن منافع در روابط با تهران تعریف کرده‌اند. در قضیه برجام مسکو و پکن نشان داده‌اند که رفتار آنها از الگوی ثابتی تبعیت نکرده و آنها با رفتار‌های پاندولی و سینوسی هزینه‌های تهران را در مواجهه با واشنگتن افزایش داده‌اند. حال اگرچه نمی‌توان از جایگاه و نقش‌یابی مسکو و پکن در حفظ برجام تماما ناامید شد اما تهران بهتر است از ظرفیت‌های شرکای اروپایی برجام به همراه ظرفیت‌های مسکو و پکن برای حفظ برجام استفاده کند. ضمن آنکه نباید اصل مذاکره را در حل مساله برجام در قبال واشنگتن کنار بگذارد. از یاد نبریم که مذاکرات پیونگ‌یانگ با واشنگتن در سنگاپور و هانوی نه‌تنها مایه ضعف کیم جونگ اون نشد بلکه تا میزانی موجب ثبات و امتیاز پیونگ‌یانگ در شبه‌جزیره کره شد. لاجرم مذاکره با آمریکا نیز در شرایط حاضر محتاج تفسیر مضیق نیست.
در رابطه با ونزوئلا نیز به نظر می‌رسد تهران و مشخصا دستگاه دیپلماسی در روابط با کاراکاس دچار یک خطای محاسباتی است. اگرچه تهران قرار است با تحرکات سیاسی و اقتصادی و همچنین معادلات راهبردی با کاراکاس علیه واشنگتن در حیاط خلوتش بهره گیرد و خود را به همراه کاراکاس از اهرم فشار واشنگتن خارج کند اما نتایج مناسبات تهران با کاراکاس به ویژه در زمان صدارت مادورو نشان داد که سوسیالیسم بولیواری و ظرفیت‌های سایر کشور‌های میکروسکوپی مانند ونزوئلا نمی‌توانند از هزینه‌های تهران در نظم آنارشیک ساختار نظام بین‌الملل کم کنند. بنابراین تاسیس فروشگاه ایرانی مگاسیس در کاراکاس نباید موجب ذوق‌زدگی و همراهی کاراکاس در مواجهه با واشنگتن تعبیر و تفسیر شود.
اما مهم‌ترین مساله مرتبط با وارونگی تصمیمات در دستگاه دیپلماسی مرتبط با رفتار‌های منطقه‌ای ایران است. در این ارتباط نوع رابطه تهران با بغداد و نوع رابطه تهران با ریاض در زمره مسائلی است که به نظر می‌رسد با توجه به تغییر معادلات در منطقه قرار است به زیان تهران تمام شود. شواهد و قرائن نشان می‌دهند که دولت نوپای بغداد راضی به حضور تهران در بغداد نیست و حتی توسعه و گسترش روابط با ریاض و واشنگتن را بر روابط با تهران ترجیح داده است. از طرف دیگر ضمن آنکه رابطه ریاض- تل‌آویو رو به گسترش است و بن‌سلمان بیش از اندازه برای عادی‌سازی روابط ریاض- تل‌آویو تعجیل دارد. سیاست فعلی سران ابوظبی نیز توهمی است و ابوظبی به همراه ریاض بنای جنگ‌افروزی با تهران و سازش با تل‌آویو را دارند. در این زمینه تهران لازم است از فرار بغداد به سمت ریاض جلوگیری یا از ظرفیت‌های واسطه‌ای بغداد برای عادی‌سازی روابط تهران- ریاض و ابوظبی استفاده کند. در سطحی دیگر تهران نباید اصرار به رونمایی از ظرفیت‌های پدافندی و آفندی خود مانند رونمایی از پروژه‌های موشکی خود نظیر فضاپیمای نور و موشک‌های زمین‌پایه داشته باشد چراکه اصرار بر رونمایی از این ظرفیت‌ها سبب تقویت و ترغیب انگیزه واشنگتن در تعقیب سیاسی و خصمانه ایذا و آزار علیه تهران می‌شود. سفر اخیر برایان هوک به لندن برای متقاعد کردن مقامات لندن و محتملا سفر‌های آتی وی برای همراه کردن اروپا در تمدید تحریم تسلیحاتی، مهم‌ترین گواه آن است و به نظر نمی‌رسد واشنگتن در این باره قصد عقب‌نشینی داشته باشد.
* کارشناس مسائل بین‌الملل
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :