روزنه‌های رسیدن به گفت‌وگو
دکتر صلاح‌الدین هرسنی * سخنان اخیر آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر آنکه «اگر بتوان تحریم را رفع کرد، حتی یک ساعت هم نباید تاخیر کنیم» و همچنین سخنان موکد و چند‌باره حسن روحانی مبنی بر آنکه: «در رفع تحریم‌ها تاخیر یک‌ساعته هم برای دولت مجاز نیست»، دستمایه تحلیل‌ها و تفسیر‌هایی از سوی تحلیلگران مسائل بین‌الملل شده است. برخی از تحلیلگران این سخنان رهبری و رییس‌جمهوری را به معنای چرخش تهران و همچنین بروز و ظهور نشانه‌هایی از باز شدن فصل و امیدهای تازه به مذاکره و خروج از انسداد و منجمد شدن آن دانسته و در مقابل تحلیل‌های دیگری آن را در تداوم راهبرد صبر حداکثری و ایده (نه جنگ و نه مذاکره) جمهوری اسلامی ایران در قبال سیاست ایذایی واشنگتن و متحدان دانسته‌اند.
اگرچه هر یک از تحلیل‌ها و این تفسیرها در جای خود اعتبار دارند اما به نظر می‌رسد بیان صریح چنین مواضعی با توجه به شرایط موجود بیشتر با ایده افزایش احتمال مذاکره به میزان قابل اعتنا و همچنین لزوم خروج از وضعیت موجود مطابقت دارد. به این ترتیب انعکاس صریح چنین مواضعی را باید به معنای فراهم شدن زمینه‌های ادراکی و ذهنی شرایط مذاکره و همچنین گشایش امیدهای تازه به توافقات برجامی دانست.
واقعیت آن است که حل روابط پر‌تنش تهران و واشنگتن در شرایط حاضر و نیز حل روابط رو به تنش تهران با تروئیکای اروپایی برجام، جز از رهگذر یک توافق سنجیده و حساب‌شده و با در نظر گرفتن همه جوانب آن ممکن نیست و شرایط موجود نیز ایجاب می‌کند که سطح تنش تهران- واشنگتن بیشتر از شرایط حاضر گسترش و افزایش نیابد.
حال اگر مواضع رهبری و رییس‌جمهوری به معنای فراهم شدن زمینه‌های ادراکی و ذهنی شرایط مذاکره و همچنین گشایش امیدهای تازه به توافقات برجامی باشد که به نظر می‌رسد این‌گونه است، اتخاذ این مواضع در شرایط حاضر عین عقلانیت و تلاشی برای تامین منافع ملی در راستای رویکرد‌های واقع‌گرایانه است. در واقع توجه به منافع ملی است که دولت‌ها را به چانه‌زنی برای صیانت از منافع ملت‌ها وا می‌دارد.
از منظر علت‌شناسی، بروز و ظهور شرایط حاضر در روابط تهران- واشنگتن معلول دو علت است. علت اول مربوط به تغییر سیاست آمریکا با روی کار آمدن جو بایدن است. حال اگرچه تردید‌هایی بابت روی کار آمدن بایدن در کاهش سطح تنش با تهران وجود دارد، اما باید بپذیریم که دولت بایدن در قیاس با ترامپ دولت معقول‌تری خواهد بود. در این ارتباط اگرچه روی کارآمدن بایدن نمی‌تواند یک‌شبه یخ روابط تهران- واشنگتن را آب کند، اما قطعا با تغییر در لحن و گفتار و اتخاذ ادبیات نرم از طرف بایدن، سطح روابط تهران- واشنگتن پرمنازعه نمی‌شود یا گسترش نمی‌یابد. لااقل باید گفت که روابط تهران- واشنگتن در دوران بایدن به مانند دوران ترامپ نخواهد بود.
علت دوم بروز و ظهور شرایط حاضر مربوط به کارآمدی راهبرد (صبر حداکثری) تهران در قبال راهبرد (فشار حد اکثری) واشنگتن است. تهران در سایه اتخاذ راهبرد کاهش تعهدات برجامی نشان داده که دست تهران در پاسخ به سیاست آزار واشنگتن و بی‌عملی تروئیکای اروپایی برجام خالی نیست و تهران می‌تواند که در سایه برقراری موازنه تهدید و از رهگذر استراتژی کاهش تعهدات برجامی و حتی اجرای مصوبه لغو تحریم‌ها و پروتکل‌های الحاقی اخیر مجلس، واشنگتن و تروئیکای اروپایی برجام را به تمکین وا دارد. در شرایط حاضر نیز واشنگتن و تروئیکای اروپایی برجام به خوبی پیام تهران را بابت توانایی در سیاست‌های تقابلی دریافت کرده‌اند.
حال و با همه فراهم شدن زمینه گشایش امیدهای تازه به توافقات برجامی و مذاکره، دو مانع می‌تواند موجب تاخیر و تعویق در شرایط حاضر شود. اولین مانع مربوط به وجود مانع‌تراشی‌های مجموعه‌های عبری- عربی است که اساسا نگاه آنان به برجام و توافق هسته‌ای بدبینانه بوده و نزدیکی واشنگتن با تهران برای آنها نگرانی ایجاد می‌کند. در این ارتباط چه واشنگتن و چه تروئیکای اروپایی برجام نباید تحت تاثیر اغوا و ترغیب مجموعه‌های عبری- عربی قرار گیرند، چرا که تداوم شرایط موجود به نفع واشنگتن و تروئیکای اروپایی برجام نیز نخواهد بود. قطعا خنثی کردن نقشه‌های مجموعه‌های عربی از سوی واشنگتن و تروئیکای اروپایی، موجب تغییر قاعده بازی یعنی تغییر بازی مبتنی با «حاصل جمع جبری صفر» به سمت بازی مبتنی بر «حاصل جمع متغیر» خواهد بود. به عبارت دیگر، خنثی‌سازی نقشه‌های مجموعه‌های عربی از سوی واشنگتن و تروئیکای اروپایی، متضمن تغییر نتیجه بازی از قاعده بازی «برد- باخت» به سمت قاعده بازی «برد- برد» خواهد شد.
دومین مانع مربوط به مواضع اخیرا آژانس انرژی هسته‌ای است. در این ارتباط رافائل گروسی اخیرا اعلام کرده که تخلفات تهران در برجام به حدی بوده که امکان بازگشت به برجام از سوی واشنگتن را غیرممکن می‌کند. در این باره و در راستای لزوم وقت‌شناسی بابت رفع تحریم‌ها، تهران باید با پذیرش پادمان هسته‌ای و اجرای پروتکل‌های الحاقی، برنامه هسته‌ای خود را در معرض راستی‌آزمایی آژانس قرار دهد. بدیهی است که این اقدام تهران و بسنده کردن به ایده مصوبه لغو تحریم‌ها فقط روی کاغذ، می‌تواند موجب ترغیب واشنگتن به بازگشت برجام و همچنین خروج از بی‌عملی اروپا به حفظ برجام شود. حال با فراهم شدن شرایط ذهنی و ادراکی باید دید که گشایش امیدهای تازه تا چه میزان می‌تواند موجب نتایج مطلوب برجامی و نیز میل به مذاکره و گفت‌وگو شود یا در همچنان بر پاشنه گذشته‌اش خواهد چرخید؟
* کارشناس مسائل بین‌الملل
اخبار برگزیدهیادداشت
لینک کوتاه :