غفلت ایران از فرصت‌های توسعه‌یافتگی
به گزارش جهان صنعت نیوز: انقلاب صنعتی در انگلستان در سه زمینه بافندگی، زغال‌سنگ و ذوب آهن بیشتر نمود یافت. استفاده از دستگاه‌ها به جای روش‌های تولید دستی، ساخت مواد شیمیایی جدید و روش‌های جدید تولید آهن، افزایش استفاده از نیروی بخار و آب، ساخت ماشین‌ابزارها و ظهور کارخانه‌های تولید مکانیزه، از جمله مهم‌ترین تحولات در این انقلاب است. حدودا یکصد سال به طول انجامید تا انقلاب صنعتی دوم که مبتنی بر تولید انبوه، تقسیم کار و استفاده از الکتریسیته برای تولید بود از راه برسد و با خود افزایش عرضه محصولات صنعتی را به همراه بیاورد.
بر اساس گزارش موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی، این تغییرات انقلابی نیز حدود ۱۰۰ سال ادامه داشت تا آن که افزایش نقش فناوری اطلاعات در صنعت با ظهور اولین کنترل‌گر‌های منطقی برنامه‌پذیر (PLC) در سال ۱۹۶۹، جرقه‌های انقلاب صنعتی سوم را زد که اساس آن بر استفاده از الکترونیک و فناوری اطلاعات برای خودکارسازی تولید بنا شده بود. اما طول عمر این انقلاب کمتر از ۴۰ سال بود به نحوی که در دهه اول از قرن بیست‌ویکم میلادی، شخصی‌شدن بیش از پیش تولیدات، نزدیک‌تر و یکپارچه‌شدن مشتریان و تامین‌کنندگان و فرآیندهای ارزش‌آفرین، ارتباط میان اشیا از طریق سیستم‌های هوشمند، تلفیق هوشمندی سایبری با موجودیت‌های فیزیکی و شیوع شیوه‌های جدید تولید از طریق افزایش ارتباطات میان فرآیندهای تولیدی، نویدبخش آغاز انقلاب صنعتی چهارم شد. شالوده فعالیت در این نسل از صنعت بر تولید نامتقارن و ماژولار قرار گرفته است. لذا توانمندی تغییر سریع چینش و پیکربندی ماشین‌ها برای تطبیق با مشخصه‌های مورد نظر مشتریان، امکان شخصی‌سازی تولید را فراهم می‌کند. در این انقلاب، انتظار می‌رود مشتریان به جای خرید محصولات واسطه‌ای (مثلا دستگاه دریل)، خواهان خدمت نهایی (مانند سوراخ‌کاری) باشند و شرکت‌ها باید از طریق فراهم کردن پلتفرم‌ها و تحلیل داده‌های مربوط به مشتریان، خدمات مورد نظر را به صورت شخصی شده برای آنان فراهم کنند.
انقلاب صنعتی چهارم، آثار و تبعات
کالوس شوآب، یکی از پیشگامان تحقیقات در حوزه انقلاب صنعتی چهارم، معتقد است این انقلاب از سه‌جنبه با پیشینیان خود تفاوت دارد:
سرعت: خلاف انقلاب‌های صنعتی قبلی، انقلاب صنعتی چهارم به جای سرعت خطی از سرعت نمایی برخوردار است. این موضوع حاصل جهان چندوجهی و عمیقا در هم تنیده‌ای است که ما در آن زندگی می‌کنیم و این واقعیت است که فناوری‌های نوین موجب توسعه فناوری‌های جدیدتر و توانمندتر می‌شوند.
گستره و عمق: انقلاب صنعتی چهارم بر انقلاب دیجیتال مبتنی است و ترکیبی از فناوری‌های مختلف ایجاد می‌کند که منجر به تغییر الگوهای بی‌سابقه در بخش‌های اقتصاد، کسبوکار و جامعه به صورت جداگانه می‌شود. این انقلاب نه‌تنها چیستی و چگونگی انجام کارها، بلکه هویت ما را تغییر می‌دهد.
تاثیر سیستمی: این انقلاب شامل تحول کلی سیستم‌ها در تمام کشورها (و داخل هر یک از کشورها)، شرکت‌ها، صنایع و جامعه به صورت کلی است.
انقلابی که بر پایه فناوری دیجیتال استوار است و به لحاظ مقیاس و دامنه پیچیدگی بسیار متفاوت‌تر از آن چیزی است که بشریت به واسطه انقلاب‌های صنعتی پیشین تجربه کرده است. در این انقلاب، به واسطه تغییرات فناورانه برافکن، تحولات عمیقی در سایر بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی به وجود خواهد آمد که در نهایت با نوعی جابه‌جایی تمدنی همراه خواهد بود. آنطور که کالوس شواب در کتاب انقلاب صنعتی چهارم، براساس پیش‌بینی کارشناسان مطرح کرده این انقلاب از سال ۲۰۱۵ میلادی آغاز شده و در سال ۲۰۳۰ به نقطه اوج خود خواهد رسید و از آنجا که سرعت این انقلاب بسیار بیشتر از انقلاب‌های پیشین است، رهبری جهانی در آینده متعلق به کشورهایی است که بتوانند از ظرفیت‌ها و فرصت‌های پیش آمده به واسطه این انقلاب نهایت بهره را ببرند.
حوزه‌های تغییر فناورانه در انقلاب صنعتی چهارم
انقلاب صنعتی چهارم با تغییرات بنیادین در سه حوزه اصلی شکل می‌گیرد که این سه حوزه عبارت است از: فیزیکی، زیستی و دیجیتال. در واقع، این سه حوزه در تعامل با یکدیگر قرار دارند و علاوه بر آنکه هر کدام از آنها به تنهایی با تغییرات جدی مواجه می‌شوند، در تعامل با یکدیگر نیز، باعث به وجود آمدن تغییرات عمیق‌تری می‌شوند که از آنها به عنوان تغییرات برافکن یاد می‌شود.
بر این اساس، در حوزه فیزیکی شاهد چهار تغییر برافکن به واسطه انقلاب صنعتی چهارم هستیم که عبارتند از:
خودروهای خودران: صنعت خودرو یک حوزه فیزیکی است که با ترکیب حوزه دیجیتال، باعث به وجود آمدن خودروهایی می‌شود که بی‌نیاز از راننده است. در همین راستا، شرکت‌هایی همچون گوگل، با ایجاد تغییرات ساختاری در خود، شرکتی را به نام آلفابت راه‌اندازی کرده‌اند که یکی از پروژه‌های آن خودروهای خودران یا بدون راننده است. در کتاب انقلاب صنعتی چهارم نیز پیش‌بینی شده تا سال ۲۰۴۰، در خوشبینانه‌ترین حالت حدود ۹۰ درصد خودروها خودران می‌شوند.
چاپگرهای سه‌بعدی: در این تغییر نیز، تعاملی بین فضای فیزیکی و دیجیتال برقرار می‌شود، چراکه علاوه بر آنکه از مواد جدید در پرینتر استفاده می‌شود، یک فضای سه‌بعدی نیز که با استفاده از نرم‌افزار طراحی شده برای چاپ به وسیله چاپگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع، با مواد جدیدی که به پرینتر تزریق شده یک شیء، یک قسمت از بافت بدن، یک خانه و یا هر چیز دیگر که قابل استفاده باشد از طریق نرم‌افزار مربوطه طراحی و سپس چاپ می‌شود. به عنوان نمونه هم اینک در تولید برخی خودروها و برخی قطعات (حدود ۲۰ هزار قطعه) از بوئینگ، از چاپ سه‌بعدی استفاده می‌شود.
روباتیک پیشرفت: تغییر دیگری که در حوزه فیزیکی در جریان است، روباتیک پیشرفته است که اتفاقا در آینده تاثیرات جدی در حوزه اشتغال خواهد داشت. یکی از موضوعات ملموس مرتبط با این موضوع اتوماسیون صنعتی است. به طور مثال، در حال حاضر، روبات‌ها در خطوط تولید خودرو به کار گرفته شده‌اند که این موضوع باعث کاهش نیروی کار انسانی شده است. در واقع، یک نفر با قرار گرفتن پشت یک دستگاه کامپیوتر و با استفاده از آن، امکان مدیریت خط تولید خودرو را دارد و دیگر نیازی نیست برای هر بخش از خط تولید نیروی مجزایی به کار گرفت.
مواد جدید : تغییر دیگر در حوزه فیزیکی، مربوط به مواد جدید است. در واقع، این مواد جدید قابلیت هوشمندبودن دارند و تولیدی که به واسطه این مواد شکل می‌گیرد از مواد کمتر و باکیفیت‌تری بهره می‌گیرد، بنابراین مصرف مواد اولیه برای تولید به شدت در اقتصاد کاهش می‌یابد.
در حوزه دیجیتال نیز با سه تغییر برافکن روبه‌رو هستیم:
اینترنت اشیا: اولین حوزه تغییر در این زمینه، اینترنت اشیا است؛ بدین معنی که تمام مکان‌ها، دستگاه‌ها و … در زندگی بشر قابلیت اتصال به اینترنت و کنترل از راه دور را دارد. مثال ملموس آن خانه‌های هوشمند است که این اتفاق در کشور ما نیز تا حدی شکل گرفته است. در واقع، اتفاقی که به واسطه اینترنت اشیا در حال رخ دادن است، تحول جدی در تعامل میان کسبوکار و مشتری ایجاد خواهد کرد.
بلاکچین: بلاکچین (زنجیره بلوکی) فناوری پایه‌ای دیگری در حوزه دیجیتال است که به واسطه انقلاب صنعتی چهارم در حال شکل‌گیری و گسترش است. این فناوری که غیرمتمرکز بودن، شفافیت و امنیت و سرعت بالا از ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد آن است.
اقتصاد اشتراکی: سومین تغییر در حوزه دیجیتال مربوط به اقتصاد اشتراکی است که تقریبا این تغییر برای بسیاری از افراد شناخته شده است. در واقع، این حوزه تغییر که بر پایه پلتفرم استوار است، مفهوم و ارزش دارایی را تغییر می‌دهد، به طوری که، در حال حاضر، بزرگترین شرکت تاکسیرانی دنیا حتی یک تاکسی به عنوان دارایی خود در اختیار ندارد و یا بزرگترین شرکت تولید محتوا، خودش هیچ محتوایی تولید نمی‌کند. بنابراین، آنچه که در این حوزه قدرت‌آفرین و ارزش‌آفرین است، پلتفرم است.
هوش مصنوعی: موضوع مهم و جدی دیگر در تغییرات حوزه دیجیتال، هوش مصنوعی است که ارتباط تنگاتنگی با تغییرات در حوزه‌های مختلف دارد.
حوزه زیستی، سومین حوزه‌ای است که شاهد تغییرات برافکن در آن خواهیم بود و این تغییرات عبارتند از:
توالی‌یابی ژنی: این تغییر، پزشکی شخصی شده را به دنبال خواهد داشت؛ بدین صورت که در حال حاضر، تفکیک ژن انسان به داده‌های مختلف، قابلیت استفاده از آن را در تولید محصولات مختلف در اختیار علم پزشکی قرار داده و به طور مثال، در طب سنتی، با استفاده از نتیجه‌ای که از آزمایش یک دارو روی بدن انسان حاصل می‌شود، آن دارو برای مابقی افراد با بیماری مشابه قابل تعمیم است، در حالی که در پزشکی شخصی شده، با توجه به ژن هر فرد یک نوع دارو تولید و استفاده می‌شود.
زیست‌شناسی مصنوعی: تغییر دیگر در حوزه زیستی، زیست‌شناسی مصنوعی است. این حوزه تحولات شگرفی در آینده ایجاد خواهد کرد و با قابلیتی که در اختیار بشر قرار می‌دهد، می‌تواند به خلق موجودات جدیدی با استفاده از عناصر اصلی DNA بینجامد و وضعیت زندگی انسان‌ها را بهبود بخشد. تولید مواد خوراکی مصنوعی، مانند گوشت مصنوعی، نیز از دیگر دستاوردهای این بخش است.
رسانش موثر: سومین حوزه تغییر در این بخش مربوط به رسانش موثر است. مثلا اگر در پزشکی شخصی شده، در بیماری‌های مشابه برای هر فرد با توجه به تفکیک ژنی صورت گرفته، یک نوع دارو تولید می‌شود که مختص به آن فرد خاص است، در رسانش موثر، تاکید بر آن است که دارو برای یک قسمت از بافت بدن که آسیب دیده و نه تمام بدن، تجویز می‌شود. به طوری که، اگر پیش از این برای درمان یک بیماری، تجویز یک دارو بر تمام بافت‌های بدن تاثیر داشت و علاوه بر درمان بیماری، عوارضی را نیز به همراه داشت، با فناوری رسانش موثر در پزشکی شخصی‌شده، بافت‌هایی که درگیر بیماری نیست، دارویی نیز دریافت نخواهند کرد. بنابراین، پایگاه داده‌های ژنی یکی از مهم‌ترین موضوعات در تغییرات فناوری‌های زیستی است و بسیاری از کشورها اقدام به تشکیل پایگاه‌های داده‌های ژنی کرده‌اند که این پایگاه داده همچون پلتفرم‌ها قدرت‌آور است و می‌تواند برای کشورهایی که این پایگاه را ندارند، تهدیدزا و خطرآفرین باشد. به دلیل آنکه هنوز درک چنین موضوعی و همچنین، زیرساخت‌های فناوری آن در کشور شکل نگرفته است، در حال حاضر، آزمایش‌های ژنتیکی ایران به خارج از کشور منتقل می‌شود و پایگاه ژنی ایرانیان در خارج از کشور (کشورهای آلمان و کره‌جنوبی) در حال شکل‌گیری است که در صورت ادامه این روند، کشور را با مسائل مشکلات امنیتی مواجه خواهد کرد.
حوزه‌های تاثیرپذیر اجتماعی در انقلاب صنعتی چهارم با توجه به آنچه گفته شد، انقلاب صنعتی چهارم از درهم‌تنیدگی سه حوزه تغییر در حال جریان است که این انقلاب همچون سایر انقلاب‌ها تاثیراتی را در حوزه‌های مختلف به همراه خواهد داشت. اما سه حوزه اجتماعی اصلی که بیشترین تاثیر را از این جریان خواهند گرفت، اقتصاد، کسبوکار و دولت‌ها هستند.
تاثیرات بر اقتصاد: تاثیرات اقتصادی انقلاب چهارم در سه زمینه اقتصاد، اشتغال و ماهیت کار آشکار می‌شود. در حوزه اقتصاد با سه مساله جدی کاهش رشد، افزایش سالمندی و کاهش بهره‌وری را مواجه خواهیم شد. در حوزه اشتغال، جایگزینی نیروی کار، شکل‌گیری مهارت‌های جدیدتر و کم‌اثر شدن مهارت‌های فعلی و تحت‌تاثیر قراردادن اقتصادهای در حال توسعه شکل می‌گیرد، به‌طوری‌که، در کشورهای پیشرفته صحبت از بازگشت کارخانه به خانه است، در حالی که در اقتصادهای در حال توسعه همچنان، تولید کارخانه‌ای در جریان است و در چنین شرایطی، اقتصادهای در حال توسعه توانایی رقابت با اقتصادهای پیشرفته را نخواهند داشت. در حوزه ماهیت کار، کارکنان خویش فرما شکل گرفته‌اند. در واقع، در این مدل، این طور نیست که فرد یک کارمند باشد یا در یک محل مشخص مشغول به فعالیت باشد، بلکه در فضای ابری می‌تواند همزمان کارمند ۱۰ شرکت یا بیشتر باشد. در نهایت، این انقلاب صنعتی درصدد است که شیوه خطی اقتصاد را منسوخ کرده و اقتصاد چرخه‌ای (از ورود مواد خام گرفته تا مصرف، جمع‌آوری باقیمانده و بازیافت) را جایگزین آن کند.
تاثیرات بر کسبوکار: در این حوزه نیز انقلاب صنعتی چهارم تحولات جدی ایجاد خواهد کرد. تغییر انتظارات مشتری، تولید محصولات بهبودیافته با داده، نوآوری گروهی و مدل‌های جدید عملیاتی از جمله تغییراتی است که به واسطه تاثیرگذاری انقلاب صنعتی چهارم بر حوزه کسبوکار شکل خواهد گرفت. در خصوص مدل‌های جدید عملیاتی، نمونه بارز آن پلتفرم‌ها هستند که در آینده صاحب دارایی و ارزش می‌شوند. به عنوان نمونه کافه بازار یکی از این پلتفرم‌هاست که خودش هیچ نرم‌افزاری تولید نمی‌کند، اما ۱۸ هزار تولیدکننده نرم‌افزار و ۳۰ میلیون کاربر فعال دارد.
تاثیرات بر دولت: شاید مهم‌ترین و اصلی‌ترین تاثیر این انقلاب بر دولت‌ها باشد. در واقع، اتفاقی که به واسطه تغییرات فناوری در حوزه دولت شکل می‌گیرد، همچون شمشیر دولبه عمل می‌کند. از یک طرف، با استفاده از ظرفیت‌ها و فرصت‌های به وجود آمده از طریق فناوری‌های برافکن می‌توان سازوکار حکمرانی را بهبود بخشید و خدمات بهتری را به بخش‌های مختلف یک جامعه ارائه کرد و از سوی دیگر، این فناوری‌ها ورود بازیگران غیردولتی را به حوزه حکمرانی دولت‌ها افزایش داده و نقش حاکمیتی آنها را در مسائل مختلف کمرنگ می‌کنند. در واقع، دیگر دولت‌ها قدرت مسلط در یک کشور نیستند و به واسطه فناوری‌های شکل‌گرفته، حوزه قدرت از دولت‌ها به سمت بازیگران غیردولتی در جریان است. بنابراین، در مجموع می‌توان گفت، در انقلاب صنعتی چهارم دستیابی به قدرت راحت‌تر از گذشته، استفاده از آن دشوار و از دست دادنش بسیار آسان شده است.
روندهای فناورانه
انقلاب صنعتی چهارم، نشأت گرفته از تغییرات سریعی است که در حوزه فناوری رخ می‌دهد به نحوی که این تغییرات در دهه‌های اخیر رشد نمایی را تجربه می‌کند.
ظهور فناوری‌های نوین مانند فناوری اطلاعات، اینترنت نسل۵، کلان‌داده‌ها و زنجیره بلوکی از مسببان اصلی شکل‌گیری انقلاب صنعتی چهارم هستند. اینک سوال اینجاست که روندهای فناورانه‌ای که انقلاب صنعتی چهارم را تسریع می‌کنند کدامند و این فناوری‌ها به کدام سو حرکت می‌کنند؟ برای پاسخ به این پرسش، می‌توان نگاهی به چرخه شورانگیزی (cycle Hype ) ارائه شده توسط موسسه گارتنر انداخت که در آن نوآوری‌های فناورانه در پنج مرحله شامل «شروع نوآوری»، «قله انتظارات هیجانی«، »نشیب سرخوردگی»، «شیب ظهور» و «فلات بهره‌وری» به صورت سالانه بررسی می‌شوند. مطابق بررسی‌های موسسه گارتنر، ۵ روند عمده فناوری‌های نوظهور در سال ۲۰۲۰ عبارتند از:
معماری چند سازه‌ای (Architectures Composite): به معنای ایجاد معماری جدید سازمانی که شامل توانمندی‌های ماژولار در کسبوکار بوده و می‌تواند با تحلیل‌داده‌ها از طریق هوش مصنوعی، خود را به سرعت با شرایط محیطی وفق دهد.
اعتماد الگوریتمی (trust Algorithmic): به معنی استفاده از الگوریتم‌های هوش مصنوعی برای دستیابی به منابع اصلی داده‌ها در زنجیره بلوکی (بلاکچین) و تایید یا رد صحت اخبار، اطلاعات و اسناد.
فراتر از سیلیکون (Silicon Beyond): به معنی استفاده از مواد پیشرفته و زیستی به جای سیلیکون برای افزایش سرعت و کاهش حجم فناوری‌ها؛ مثل استفاده از DNA برای محاسبه و ذخیره‌سازی داده‌ها و کاربرد آنزیم‌ها برای ایجاد قابلیت پردازش از طریق واکنش‌های شیمیایی.
هوش مصنوعی هنجاری (AI Formative): نوعی از هوش مصنوعی که می‌تواند به صورت پویا خود را برای پاسخگویی در شرایط مختلف تغییر دهد.
منِ دیجیتال (Me Digital): به معنی ایجاد رابط‌ها میان مغز و ماشین به نحوی که امکان تاثیرگذاری دو جانبه مغز و ماشین بر یکدیگر وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، ایجاد نسخه‌ای دیجیتالی از هر فرد.
برای سال ۲۰۲۰ نیز این موسسه، ۵ روند نوین شامل حسگرهای پیشرفته، انسانِ افزوده، محاسبات پساکلاسیک، زیست بوم دیجیتال و هوش مصنوعی را به عنوان فناوری‌های در حال ظهور معرفی کرده بود. آنچه در همه این روندها مشاهده می‌شود، حضور پررنگ هوش مصنوعی و محاسبات مبتنی بر ابرداده‌هاست که به نظر می‌رسد دنیای آینده را از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و صنعتی دچار تغییرات شگرفی خواهند کرد.
انقلاب صنعتی چهارم در ایران؛ دلالت‌های سیاستی
پیشرفت دانش و ظهور فناوری‌های جدید، همزمان فرصت‌ها و تهدیدهای بی‌شماری را پیش روی کشورها قرار می‌دهد و همانطور که تجربه انقلاب‌های صنعتی اول تا سوم نشان می‌دهد، قدرت رهبری و جایگاه کشورها در حوزه‌های مختلف تقسیم‌بندی جهانی، متاثر از توانایی و ظرفیت کشورها در استفاده از این دانش و فناوری است. متاسفانه کشور ما در انقلاب‌های صنعتی پیشین نتوانست از فرصت‌های پیش آمده برای رشد و توسعه خود و همچنین اثرگذاری در اقتصاد جهانی بهره ببرد و تنها تبدیل به یک مصرف‌کننده نهایی دانش و فناوری شد. این بار نیز، این اتفاق با ظهور انقلاب صنعتی چهارم مجددا در حال تکرار شدن است و با وجود آنکه بسیاری از اقتصادهای پیشرفته و یا در حال توسعه، در مسیر انقلاب صنعتی چهارم گام‌های جدی و عملی اثرگذار برداشته‌اند، کشور ما همچنان در غفلت از فرصت‌ها و ظرفیت‌های پیش آمده به سر می‌برد. حال اگر بر اساس اهداف بلندمدتی که برای کشور در نظر گرفته‌ایم و به دنبال نقش و اثرگذاری جهانی در حوزه‌های مختلف هستیم، ناگزیر باید از مسیر انقلاب صنعتی چهارم عبور کنیم که این امر با ارائه یک پاسخ سیاستی مناسب با استفاده از تجارب کشورهای پیشرو در این زمینه امکان‌پذیر است. در غیر این صورت، اگر غفلت از این فرصت ادامه یابد، با توجه به دامنه وسعت و سرعتی که این انقلاب دارد، نمی‌توانیم اهداف جهانی و منطقه‌ای خود را با توجه به تقسیم‌بندی کار جهانی محقق سازیم.
بنابراین، در وهله اول دولت و در مرحله بعد جامعه (اعم از صنعتگران، صاحبنظران و عامه جامعه) باید نسبت به فرصت‌ها، تهدیدها و ظرفیت‌های این انقلاب آگاهی یابند و این موضوع به عنوان ترکیبی از یک سیاست اقتصادی، فرهنگی، بازرگانی، آموزشی و… در سیاستگذاری کلان کشور مورد توجه قرار گیرد. در این میان، نخبگان و رسانه‌ها در تعامل با یکدیگر بیشترین نقش و تاثیر را در آگاهی‌بخشی و فراهم کردن بستر و شرایط استفاده از ظرفیت‌ها و فرصت‌های این انقلاب در بطن جامعه و در نهاد دولت و مسوولان سیاستگذار دارند. برای این منظور لازم است:
روندهای فناورانه مرتبط با انقلاب صنعتی چهارم به دقت رصد شده و گزارش آن در اختیار سیاستگذاران صنعتی و صنعتگران قرار گیرد؛ پیمایش آمادگی (بلوغ) شرکت‌های صنعتی در به‌کارگیری فناوری‌های نسل چهارم در شرکت‌های پیشرو انجام گرفته و از نتایج آن برای اولویت‌دهی به ارائه مشوق‌های توسعه‌ای به شرکت‌های بالغ تر استفاده شود؛ زیرساخت‌های نرم و سخت مورد نیاز برای انقلاب صنعتی چهارم (اعم از نسل پنجم اینترنت، قوانین و مقررات، بازارگاه‌های داده و…) شناسایی و در کشور پیاده‌سازی شوند.
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانصنعت و معدنلینک کوتاه :