مقابله با تحریم از مسیر پول دیجیتال

به گزارش جهان صنعت نیوز: تعداد زیادی از بانک‌های مرکزی در سراسر جهان، در حال تحقیق و مطالعه برای پاسخگویی به این سوال هستند که آیا فناوری بلاکچین و دفتر کل توزیع‌شده می‌تواند به حل چالش‌های دیرینه‌ای مانند کارایی در سیستم‌های بانکی، امنیت و انعطاف‌پذیری در سامانه‌های پرداخت، و مشارکت مالی کمک کند. تحقیقات در این زمینه از سال ۲۰۱۴ با بانک مرکزی انگلیس آغاز شد و اکنون بیش از ۶۰ مرکز تحقیقاتی در بانک‌های مرکزی جهان و چندین پروژه در مقیاس بزرگ در حال بررسی و کاوش درباره چگونگی استفاده از این فناوری نوین و صدور پول دیجیتال توسط بانک مرکزی به عنوان محصول کاربردی بر پایه این فناوری هستند. در این گزارش که از سوی پژوهشکده پولی و بانکی منتشر شده پیشنهاد می‌شود بانک مرکزی ایران با هدف ایجاد گشایشی در رفع معضلات مربوط به تحریم‌ها و تامین مالی در شرایط تحریم، افزایش کارآمدی سیستم پرداخت و شفاف کردن سیستم اقتصادی و نظایر آن، اهتمام بیشتری در طراحی و ایجاد پول دیجیتال مختص خود داشته باشد.

تعاریف پول دیجیتال

پول دیجیتال بانک مرکزی نوعی پول الکترونیکی است که توسط بانک مرکزی صادر شده و در مقایسه با ذخایر فعلی بانک مرکزی قابلیت دسترسی گسترده‌تری دارد و البته عملکرد فوق‌العاده‌تری نسبت به پول نقد در معاملات خرده‌فروشی نیز دارد. پول دیجیتال بانک مرکزی شامل ساختار جداگانه و مجزا از سایر اشکال پول بانک مرکزی است که هدفی متفاوت را دنبال و خدماتی متمایز را ارائه خواهد کرد. چندین تعریف در مورد پول دیجیتال بانک مرکزی در ادبیات وجود دارد، با این حال، هنوز تعریف واحد پذیرفته‌شده جهانی وجود ندارد. گزارش سال ۲۰۱۸ کمیته پرداخت و زیرساخت‌های بازار و کمیته بازارها پول دیجیتال بانک مرکزی را به عنوان بدهی بانک مرکزی در یک واحد حساب تعریف می‌کند، که هم به عنوان وسیله مبادله و هم به عنوان ذخیره ارزش عمل می‌کند.

در مجموع چهار نوع پول دیجیتال صادرشده توسط بانک مرکزی قابل تعریف است:

۱- پول دیجیتال مبتنی بر حساب در بانک، مقصود عام: حساب‌های در بانک مرکزی با دسترسی عمومی به همه افراد جامعه.

۲. پول دیجیتال مبتنی بر حساب در بانک مرکزی برای تسویه و ذخیره: حساب‌های در بانک مرکزی با دسترسی محدود که بر اساس آن، بانک‌ها تنها موسساتی هستند که به پول بانک مرکزی دسترسی دارند. این مدل مشابه الگوی فعلی است که در آن امکان ایجاد دسترسی برای سایر موسسات، به عنوان مثال شرکت‌های بزرگ، قابل گسترش است.

۳- پول دیجیتال مبتنی بر توکن‌های دیجیتالی مقصود عام: توکن‌های دیجیتالی بانک مرکزی با دسترسی گسترده برای عموم. این توکن‌های دیجیتالی با فناوری غیردیجیتال یا فیزیکی مرتبط هستند؛ بنابراین، پرداخت فقط درصورتی امکان‌پذیر است که کالایی که توکن‌ها در آن ذخیره می‌شوند با کالایی که توکن‌ها به آن منتقل می‌شوند در تماس باشند. این می‌تواند کارتخوان نیز باشد.

۴- پول دیجیتال مبتنی بر توکن‌های دیجیتالی، فقط عمده‌فروشی: توکن دیجیتالی صادرشده توسط بانک مرکزی با دسترسی محدود بین‌بانکی.

بر اساس امکان دسترسی که کاربر می‌تواند به پول دیجیتال بانک مرکزی داشته باشد، در دو نوع متمایز مطرح می‌شود: پول دیجیتال خرد بانک مرکزی یا مقصود عام و پول دیجیتال عمده‌فروشی بانک مرکزی.

پول دیجیتال خرد یا مقصود عام بانک مرکزی

سیاستگذاران و محققان باید کلیه ریسک‌ها و عوامل موثر در اجرای پول دیجیتال خرد بانک مرکزی را با توجه به موقعیت خاص هر کشور مدنظر بگیرید و از مزایای این نوع پول دیجیتال، همراه با کاهش ریسک‌های آن، استفاده کنند. برای مثال، در معدود تحقیقاتی در زمینه پول دیجیتال بانک مرکزی، بحث مشارکت مالی به عنوان یکی از ریسک‌ها مدنظر قرار گرفته شده است. سیاستگذاران باید به دنبال تشویق افراد برای مشارکت در این سیستم‌های دیجیتالی باشند. آنها باید افراد و یا دولت‌ها را از موانع موجود در راه پذیرش این نوع از پول‌های دیجیتال، همچون چالش‌های نحوه استفاده، دسترسی، و یا چگونگی ارائه اسناد احراز هویت آگاه کرده و در راستای افزایش مقبولیت این نظام‌های نوین دیجیتالی فعالیت کنند.

ریسک قابل توجه دیگر مربوط به ثبات سپرده‌ها در بانک‌های تجاری می‌تواند باشد؛ زیرا ممکن است شهروندان پول دیجیتال بانک مرکزی را که در حساب‌های بانک مرکزی نیز نگهداری می‌شود، به عنوان جایگزینی امن‌تر یا جذاب‌تر برای نگهداری پول برگزیدند. اگر شهروندان تصمیم به نگه داشتن پول به صورت پول دیجیتال بانک مرکزی بگیرند، ممکن است حجم سپرده‌های بانک‌های تجاری تحت تاثیر قرار بگیرد و یا حتی کاهش یابد. این امر باعث بی‌ثباتی در ترازنامه‌های بانک‌های تجاری شده و درنتیجه به کاهش احتمالی فعالیت‌های وام‌دهی آنها نیز منجر شود. این ریسک‌ها را می‌توان در شرایط عملیاتی متفاوت در پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک مرکزی، همچون پرداخت بهره و تعیین محدوده حساب و حجم معاملات در نظر گرفت. علاوه بر ریسک‌ها، مزایایی نیز در این نوع پول دیجیتال بانک مرکزی وجود دارد. پول دیجیتال خرد بانک مرکزی به طور بالقوه می‌تواند در موقعیتی در آینده نه چندان دور که استفاده از پول نقد به طرزی چشمگیر کاهش می‌یابد، نقش مهمی بازی کند.

اگر پول نقد در دسترس یک کشور یا همان نقدینگی در دست مردم بسیار ناچیز باشد و یا حتی پول نقدی برای استفاده وجود نداشته باشد، خواه به خاطر تصمیمات سیاسی خواه ترجیحات مصرف‌کننده، آنگاه پول دیجیتال خرد بانک مرکزی پتانسیل آن را دارد که به شهروندان کمک کند. در چنین شرایطی، در کشورهایی که بانک‌های تجاری بی‌ثبات هستند و بیمه‌ای هم به سپرده‌گذار ارائه نمی‌شود، سپرده‌گذاری در حساب‌های پول دیجیتال خرد بانک مرکزی، حتی با وجود محدودیت‌هایی که در اندازه این حساب‌ها وجود دارد، می‌تواند مکانی با امنیت بالا برای پس‌انداز شهروندان فراهم کند. دیگر اینکه، آنها می‌توانند به شهروندان کمک کنند تا دسترسی مستقیم به پول بانک مرکزی به صورت نقدی و روزانه را داشته باشند. البته پول دیجیتال خرد بانک مرکزی و هر برنامه تلفن همراه صادرشده توسط بانک مرکزی که قابلیت ارائه امکانات را دارد، می‌تواند به عنوان جایگزین مهم و وزنه تعادل برنامه‌های پرداخت دیجیتال بخش خصوصی حاکم در یک کشور خدمت کند. درنهایت، پول دیجیتال خرد و پول دیجیتال عمده‌فروشی و کلیه خدماتی که ممکن است ارائه دهد، به طور منطقی به این مساله بستگی دارد که آنها از کدام سیاست‌ها و یا اهداف عمومی بانک مرکزی حمایت می‌کنند.

پول دیجیتال عمده بانک مرکزی

در سال‌های اخیر، پرداخت‌های خرد با سرعت بسیار در سراسر جهان گسترش یافته است و بانک‌های مرکزی به طور مداوم این روند را ترویج و تسهیل می‌کنند. بانک مرکزی بخش وسیعی از سرمایه‌گذاری‌های خود را در فناوری پرداخت جدید تحت عنوان پول دیجیتال عمده‌فروشی نیز تجربه می‌کند. پول دیجیتال عمده بانک مرکزی درواقع مدل رمزپایه از حساب‌های ذخیره سنتی و حساب‌های جاری مرسوم است. آنچه در مورد پول‌های دیجیتال عمده مبتنی بر دفاتر کل توزیع شده اهمیت دارد، مربوط به پتانسیل آنها در به کارگیری این نوع از فناوری برای بهبود بهره‌وری و کاهش هزینه‌های عملیاتی است. احتمال جایگزینی سامانه‌های پرداخت قدیمی با فناوری‌های نوینی همچون نظام‌های پول دیجیتال عمده و به تبع آن، کاهش هزینه‌های نگهداری می‌تواند دستاوردی قابل توجه برای بانک‌های مرکزی باشد. در بررسی بازار پول‌های دیجیتال عمده، استدلال اصلی در به کارگیری آنها این است که وقتی از این پول‌های بانک مرکزی استفاده می‌شود، سامانه‌های پرداخت در معاملات مالی از جنبه‌های هزینه‌های عملیاتی، استفاده از وثیقه، و نقدینگی کارآمدتر عمل می‌کند و امنیت بیشتری در بازار حاکم می‌شود. پول دیجیتال عمده بانک مرکزی کاملا قابل مقایسه با ذخایر سنتی بانک مرکزی است و در سامانه‌های پرداخت بین‌بانکی مورد استفاده قرار می‌گیرد و البته به طور بالقوه باعث بهبود کارایی و مدیریت ریسک در کلیه حساب‌های جاری نیز می‌شود. آنها با مشارکت مستقیم در روند تسویه‌حساب‌ها باعث افزایش سود در کلیه بخش‌ها می‌شوند. این افزایش سود از طریق تسهیل عملیات، با استفاده از فناوری‌های جدید در انتقال دارایی، احراز هویت، ثبت، مدیریت داده‌ها، مدیریت ریسک، پرداخت‌ها، و معاملات اوراق بهادار است و همچنین به کاهش خطرهای نقدینگی در نظام مالی نیز کمک می‌کند. کمک به بانک‌های مرکزی در کنترل فعالیت‌های مالی نیز بخشی دیگر از کارایی آنهاست.

برای رفع نیازهای در حال گسترش بازارهای مالی و برای ایجاد نظام مالی پایدار، تعدادی از بانک‌های مرکزی جهان آزمایش‌های مربوط به پول‌های دیجیتالی و فناوری‌های مرتبط به آنها را مکررا طی فواصل مشخص انجام می‌دهند. شایان ذکر است، این آزمایش‌های اولیه مزایایی قابل توجه برای این نوع از پرداخت‌های عمده نشان نداده است. با همه شک و تردیدی که در مورد موفقیت این فناوری جدید و حتی میزان سودآوری و بهره‌وری آنها وجود دارد، طراحی زیرساختی با استفاده از چنین فناوری‌های جدید به عنوان نیاز جدی مطرح است. درحال حاضر، تعدادی از بانک‌های مرکزی، ازجمله بانک مرکزی کانادا در پروژه جاسپر، بانک مرکزی اروپا، بانک مرکزی ژاپن در پروژه استلا، و اداره پولی سنگاپور در پروژه یوبین این پول‌های عمده را در سامانه‌های تسویه ناخالص آنی (ساتنا) به کار گرفته‌اند. در اغلب موارد، بانک‌های مرکزی روش دستیابی به سپرده‌های دیجیتالی را انتخاب کرده‌اند که در آن، بانک مرکزی علامت‌های دیجیتالی را روی سربرگ توزیع شده ثبت و ذخیره می‌کند. پس از آن، توکن‌ها یا همان علامت‌های دیجیتالی می‌توانند برای انتقال وجه بین‌بانکی روی لیست توزیع‌شده استفاده شود. این بانک‌های مرکزی نتایج ابتدایی را منتشر کرده‌اند که نشان می‌دهد هر یک از این آزمایش‌ها در سامانه‌های پرداخت موجود با ارزش بالا و در تعداد دفعات زیاد موفق عمل کرده است. با این حال، نتایجی قابل توجه نسبت به زیرساخت‌های موجود به دست نیامده است.

استفاده از پول دیجیتال در بانک‌های مرکزی جهان و ایران

بانک‌های مرکزی به دلایلی کاملا مختلف به دنبال رمزپول‌ها و پروژه‌هایی از این دست می‌روند. در اینجا بهتر است به جای بانک‌های مرکزی، از کلمه دولت‌ها و یا نهادهای حاکمیتی استفاده شود؛ زیرا فقط بانک‌های مرکزی نیستند که به دنبال این مقوله‌ها هستند. مواردی که در ادامه ذکر می‌شود چند نمونه از دلایل بانک‌های مرکزی دنیا برای استفاده از پروژه‌های بلاکچینی و یا خلق پول دیجیتال است:

۱- مسائل مربوط به تحریم‌ها، خلاصی از تحریم‌های آمریکا، و تامین مالی در شرایط تحریم؛ بانک مرکزی کشور ونزوئلا یکی از شاخص‌ترین نمونه‌ها در زمینه تولید رمزپول ملی برای مقابله با تحریم‌های آمریکا و تامین مالی در آن شرایط است. رمزپول خلق شده یا پترو در واقع یکی از کریپتوکارنسی‌های (رمزارزهای) رایج بود؛ زیرا آنها روی یکی از بسترهای بلاکچین عمومی ایجاد شده بودند. این کوین از لحاظ زیرساخت، عرضه اولیه و… کاملا مشابه رمزپول‌های رایج بود. دولت ونزوئلا اعلام کرده بود، در ازای خرید سکه‌ها بشکه نفت دریافت می‌کنید. لازم به ذکر است، این پروژه با شکست مواجه شد.

۲- افزایش کارآمدی سیستم پرداخت؛ دلیل دیگر بانک مرکزی بعضی از کشورها مساله تسویه ناخالص آنی یا همان تسویه بین‌بانکی است. در این حالت، هدف صرفا این بوده که فعالیت‌های ساتنا و اتاق پایاپای از طریق سیستم بلاکچینی صورت گیرد. کشورهایی از قبیل آمریکا (فیت کوین) و کانادا (کت کوین) این هدف را دنبال می‌کردند. خلق پول نقد دیجیتالی دلیلی دیگر برای بانک‌های مرکزی کشورها برای استفاده از سیستم بلاکچینی است. هدف این کشورها همچون سوئد حذف کردن پول نقد از جامعه در راستای کاهش هزینه‌های مربوط به آن است. پول نقد دیجیتال مدنظر آنها باید همه ویژگی‌های بیت کوین را داشته باشد، با این تفاوت که تحت کنترل حاکمیت بوده و از سیستم فعلی کارآمدتر باشد.

۳- توسعه اقتصادی و نقد کردن پول در یک بلوک اقتصادی: بعضی از کشورها هم مانند روسیه، هدف توسعه اقتصادی دارند و از این طریق می‌خواهند با خلق کوین مشترک در بلوک‌های اقتصادی نفوذ کنند و کشور خود را از نظر اقتصادی توسعه دهند.

۴- شفاف کردن سیستم اقتصادی: هدف یکسری از کشورها همچون چین، شفاف‌سازی سیستم پی‌جویی پول است که از این طریق بتوانند جلوی کلاهبرداری‌ها را بگیرند. رویکرد بانک مرکزی ایران (شرکت خدمات داده‌ورزی به عنوان ارائه‌دهنده خدمات به بانک مرکزی) در اجرای این پروژه، بیشتر در حوزه کارهایی بود که در کانادا، چین، و سوئد انجام شده است؛ و اصلا اهداف ونزوئلا و روسیه مدنظر نبوده است. بانک مرکزی ایران در انجام دادن این پروژه چند هدف را دنبال می‌کرد: پی‌جویی پول؛ شفاف‌سازی مسیر پول و عملیاتی کردن پروسه شناخت مشتری؛ و کاهش و یا حذف پول نقد.

اما تفاوت پول دیجیتال صادرشده توسط بانک مرکزی ایران و پول دیجیتال دیگر کشورها چه می‌تواند باشد؟ عموما غیر از پروژه ونزوئلا که در بستر بلاکچین‌های عمومی انجام شد، بقیه پروژه‌ها یا اصلا به مرحله بهره‌برداری نرسیده و فقط در حد آزمایشگاهی باقی مانده است. البته آنهایی که کمی جلوتر رفتند، همه در بستر بلاکچین خصوصی و سازمانی فعالیت می‌کنند. البته ممکن است این بلاکچین‌های خصوصی از پلتفرم‌های متفاوتی استفاده کنند؛ ولی به لحاظ ماهیت یک جنس هستند. این نوع از بلاکچین به صورت سازمانی است و ساختارهایی کاملا مشخص دارد؛ اما به خاطر ویژگی‌های متفاوت، هرکدام هدف منطبق بر توپولوژی شبکه خود را دنبال می‌کند. نکته مهم دیگری که برای بانک مرکزی ایران در زمینه تولید پول دیجیتال مطرح است، میزان و چگونگی محاسبه هزینه این پول‌های دیجیتال است. جواب دادن به این سوال که آیا امکان محاسبه هزینه‌های تولید رمزپول برای بانک مرکزی وجود دارد، کاری بسیار دشوار است؛ چون پیش از هر چیز باید بدانیم هدف و مقصود بانک مرکزی از صدور این پول‌ها چیست، یا اینکه کدام طرح و مدل از این پول‌ها برای ایران کاربردی خواهد بود. در شرایطی که هنوز هدف اصلی بانک مرکزی مشخص نیست و تعریف قطعی از آنها نداریم، پیش‌بینی هزینه‌ها کاری بسیار دشوار است.

قسمت آسان پاسخگویی به این سوال تخمین زدن هسته اصلی پیاده‌سازی پول دیجیتال بانک مرکزی است؛ چون می‌توان آن را با محاسبه ساختاری با تعداد مشخص نیروی کار که قرار است یک سال روی آن کار کنند (حتی با در نظر گرفتن ۵۰ درصد خطا) به دست آورد؛ با توجه به اینکه مهم‌ترین بخش هزینه‌ها شامل هزینه‌های زیرساختی است و البته می‌توان به طور تقریبی پیش‌بینی کرد که استفاده از راهکارهای بلاکچینی هزینه‌ای خاص را تحمیل نمی‌کند. البته با توجه به زیرساخت‌های موجود در خود بانک مرکزی و بانک‌ها ممکن است هزینه‌ای جدید تحمیل نشود.

در هر صورت بانک مرکزی ایران برای شروع تحقیقات و چگونگی انجام دادن کار می‌تواند پیشنهادهای زیر را در صورت صلاحدید مدنظر قرار دهد؛ مقایسه پول دیجیتال صادرشده توسط بانک مرکزی با دیگر سامانه‌های پرداخت کشور، همانند پایا و ساتنا، است. برای این مطالعه تطبیقی سرفصل‌های انجام دادن کار شامل موارد ذیل است:

* مقایسه ماهیت هزینه‌ها، آیا جنس هزینه‌ها مشابه و یا متفاوت است؟

* اندازه‌گیری میزان هزینه‌ها، آیا هزینه‌ها بیشتر است یا کمتر؟

* مصاحبه با نهادهای قانونگذاری، بررسی مسائل مربوط به رگولاتوری و میزان ارزش‌آفرینی حاصل از اجرای طرح

* مصاحبه با سایت فنی در مورد مسائل مربوط به متعادل‌کننده‌ها و پایانه‌های فروش نقطه‌ای

* مصاحبه در زمینه کسب‌وکارها برای رسیدن به روشی برای عددگذاری.

اخبار برگزیدهاقتصاد کلانپیشنهاد ویژهصنعت و معدن