چالش‌های پیش‌روی کریدور شمال-جنوب در قفقاز جنوبی
افشار سلیمانی * ایگنل سانوسیان وزیر توسعه منطقه‌ای و زیرساخت‌های ارمنستان روز سه‌شنبه (۲۷ مهر ۱۴۰۰) در حاشیه هشتمین مجمع بین‌منطقه‌ای ارمنستان و روسیه ضمن تاکید بر اتصال ارمنستان به کریدور استراتژیک شمال- جنوب از طریق ایران گفت: ارمنستان انتظار دارد شرکت‌های روسی و ایرانی نیز در مناقصه بین‌المللی احداث بزرگراه راهبردی شمال به جنوب منتهی به ایران شرکت کنند. او به علاقه‌مندی ایران به مشارکت در این پروژه راهبردی نیز اشاره کرد.
پیشتر نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان اعلام کرده بود که دولت این کشور قصد دارد حدود یک میلیارد دلار برای ساخت جاده شمال- جنوب هزینه کند. نخست‌وزیر ارمنستان اخیرا در نشست هیات دولت از تعمیق روابط با کشورهای همسایه از جمله ایران، گرجستان و روسیه و عادی‌سازی روابط با کشورهای همسایه (آذربایجان و ترکیه ) به عنوان یکی از مسیرهای مهم سیاست خارجی دولت و اینکه توسعه ارتباطات منطقه‌ای نقش مهمی را در دستور کار مذاکرات کشورش با ایران و گرجستان ایفا می‌کند و اهمیت دادن به پروژه شمال- جنوب که مرز ارمنستان با ایران را به مرز گرجستان متصل می‌کند، سخن گفت و بر «برقراری ارتباط ریلی ارمنستان با روسیه و ایران و بر پیگیری بازگشایی ارتباطات در قالب سه‌جانبه ارمنستان، روسیه و جمهوری آذربایجان -نخجوان با مشارکت گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا تاکید کرد. نخست وزیر ارمنستان همچنین اخیرا در کنفرانس مشترک با کشورهای عضو پیمان دفاع دسته جمعی گفته بود که امیدوار است جمهوری آذربایجان با جمهوری نخجوان از طریق خاک ارمنستان ارتباط ریلی و جاده‌ای برقرار کند.
بر اساس توافق انجام گرفته میان جمهوری آذربایجان، روسیه و ارمنستان پس از جنگ ۴۴ روزه، ارمنستان متعهد شد که اجازه عبور حمل و نقل ریلی و جاده‌ای بین دو بخش جمهوری آذربایجان را صادر کند. به دلیل تحولات سیاسی داخلی ارمنستان و فشار گروه‌های ملی‌گرا و همچنین برخی نگرانی‌های ایران این بند از توافق تاکنون عملی نشده است.
نخست وزیر ارمنستان در ادامه سخنان خود بر تداوم حمل و نقل میان این کشور با ایران و فدراسیون روسیه نیز تاکید کرده است. چنین امری حاکی از آن است که ابتکار «همکاری شش کشور منطقه» احتمالا اجرا خواهد شد. با وجود اینکه این ابتکار با هدف برقراری امنیت قفقاز جنوبی دست کم از بیست سال پیش در برنامه‌های وزارت امور خارجه ایران بود و شخص بنده در اداره کشورهای مشترک‌المنافع روی این طرح کار کرده بودم، اما به دلیل وجود مناقشه قره‌باغ امکان تحقق آن وجود نداشت و مزید بر آن آمریکا و روسیه و فرانسه تمایلی به مشارکت ایران در فرآیند حل و فصل مناقشه قره‌باغ نداشتند، همین ابتکار هم به نتیجه نرسید، اینک این فرمت همکاری را با اهداف اقتصادی از سوی رییس‌جمهور ترکیه و پس از اتمام جنگ دوم قره‌باغ مطرح شده است که مورد پذیرش روسیه و دیگر کشورهای کشور هایدقفقاز جنوبی قرار گرفته است، هرچند این احتمال وجود دارد که آمریکا و اسراییل در برابر مشارکت ایران در این طرح سنگ‌اندازی کنند.
در صورت اجرایی شدن این طرح که با توجه به شرایط ناامنی فعلی در قفقاز جنوبی و نهایی نشدن حل مناقشه قره‌باغ و عدم امضای قرارداد صلح میان آذربایجان و ارمنستان و عدم برقراری روابط میان ترکیه و ارمنستان همه کشورهای قفقاز جنوبی و سه کشور همسایه آن با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی‌شان از این همکاری‌ها به درجات متفاوتی بهره‌مند خواهند شد.
البته ارمنستان کشوری محصور در خشکی است که در میان چهار کشور ایران، گرجستان، ترکیه و جمهوری آذربایجان قرار گرفته و به دلیل بسته بودن مرزهای این کشور با جمهوری آذربایجان و ترکیه، درصورت برقراری روابط با این دو کشور از فرصت‌هایی که پیشتر به دلیل اشغال اراضی آذربایجان خود را از آنها محروم ساخته بود با شروع روابط و گشایش مرزها بهره‌مند خواهد شد. در رابطه با کریدور یا جاده زنگزور سه ملاحظه جدی وجود دارد:
۱- ترکیه و آذربایجان بر بین‌المللی شدن این کریدور خارج از نظارت ارمنستان تاکید دارند که با توجه به پهنای زیاد باند کریدور و فاصله ۴۵ کیلومتری مغری تا زنگزور احتمال می‌رود مرز ارمنستان با ایران را تحت‌الشعاع خود قرار دهد .(نوردوز-مغری) گرچه تاکنون از سوی ارمنستان واکنش جدی و اعتراضی نسبت به انسداد احتمالی مرز این کشور با ایران صورت نگرفته است ! سوال اساسی در همین رابطه این است که اگر ارمنستان به بسته شدن مرز خود با ایران به ازای گشوده شدن مرزهایش با آذربایجان و ترکیه و اتصال به روسیه از طریق آذربایجان رضایت دهد، عکس‌العمل ایران چگونه خواهد بود؟ آیا اساسا اگر کشوری با اراده خود به استناد حق حاکمیتی بر تمامیت ارضی خود بخواهد مرز خود را با کشور همسایه مسدود کند، کشور مقابل حق اعتراض یا هرگونه اقدامی دارد یا نه؟ یا اینکه می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل رجوع کند؟
۲- تاکید ارمنستان مبنی بر احداث جاده در زنگزور با پهنای باند کوتاه صرفا جهت اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق این مسیر و تحت نظارت قرارگرفتن جاده از سوی دولت ارمنستان با توجه به اینکه زنگزور که ارمنی‌ها نام سیونیک بر آن نهاده‌اند جزو تمامیت ارضی این کشور و غیرقابل نقض است، منطقی به نظر می‌رسد که در این صورت خدشه‌ای به مرز ارمنستان با ایران وارد نمی‌شود .
۳- نکته قابل تامل دیگر این است که برخی با توجه به اظهارات سران ترکیه و آذربایجان معتقد بودند ترکیه و آذربایجان به دنبال اشغال زنگزور و خارج کردن آن از حیطه تمامیت ارضی ارمنستان و ایجاد کریدور هستند که به نظر می‌رسد بیشتر برای امتیازگیری از ارمنستان صورت می‌گرفت و اخیرا رییس‌جمهور آذربایجان اعلام کرد باوجود اینکه زنگزور صد سال پیش جزو خاک آذربایجان بوده اما کشورش هیچ طمعی نسبت به اراضی ارمنستان ندارد. آنچه بیشتر حائز اهمیت است نقش پررنگ روسیه در قفقاز جنوبی از ابتدای شروع مناقشه و تداوم و برقراری آتش‌بس و از این پس تا زمان امضای قرارداد صلح است که در چگونگی اتصال نخجوان به آذربایجان نیز ادامه خواهد داشت به ویژه آنکه این مسیر از حیث اتصال روسیه به ارمنستان از طریق آذربایجان و ترکیه به نفع روسیه نیز خواهد بود و حتی اگر آمریکا هم مخالف چنین طرحی باشد، هیچ مانعی نخواهد توانست در برابر آن ایجاد کند .
اهمیت مرز ایران و ارمنستان و از طریق ارمنستان به گرجستان و دریای سیاه و اروپا درحال حاضر از جهت آلترناتیو بودن آن است، زیرا تاکنون به دلیل مناسب نبودن راه ارمنستان به گرجستان (که احداث آن نیازمند دست کم دو میلیارد است) از این مسیر کامیون‌های ایرانی عازم گرجستان و دریای سیاه نشده‌اند. به هر تقدیر کامیون‌های ایرانی صرفا با عبور از ارمنستان به دریای سیاه و اروپا راه پیدا نمی‌کنند بلکه با گذر از گرجستان به این مقاصد می‌رسند و منافع این کشور هم بیشتر با آذربایجان و ترکیه گره خورده است و اخیرا هم مرز این کشور به روی تریلرهای ایرانی بسته شد و همزمان با این تحولات سه کشور ترکیه، آذربایجان و گرجستان مانور نظامی مشترک برگزار کردند و وزرای دفاع سه کشور در زمینه این همکاری‌ها توافقنامه‌ای به امضاء رساندند. کامیون‌های ایرانی از نوردوز به مغری و ایروان یا سایر شهرهای ارمنستان تردد می‌کردند که اخیرا آذربایجان در واکنش به تردد کامیون‌های ایرانی به خانکندی، در محور شش کیلومتری از مسیر ۲۱ کیلومتری گوروس- قاپان که متعلق به این کشور می‌دانند، اقدام به دریافت ۱۳۰ دلار از هر کامیون به عنوان عوارض ورود به خاک آذربایجان کرد که حدود ۶۰ کامیون ایرانی مجبور به استفاده از محور قاپان-تاتئو در خاک ارمنستان که بسیار نامناسب است، شدند. در حال حاضر این مسیر ۴۳ کیلومتری با مشارکت ایران در دست بازسازی است که گفته می‌شود اتمام عملیات مربوطه چند ماه به طول می‌انجامد.
نگرانی در ایران این است که اگر مرز نوردوز-مغری مسدود شود ایران به راه‌های ترکیه و آذربایجان وابسته و در صورت انسداد احتمالی مرزهایشان با ایران، ارتباط زمینی ایران با روسیه و اروپا قطع خواهد شد. اتصال ترکیه به آذربایجان از طریق نخجوان و ارمنستان زمان انتقال کالا را کوتاه‌تر خواهد کرد که نقش ترانزیتی گرجستان و ایران را کاهش خواهد داد، حتی در آینده می‌تواند از نقش راه‌آهن قارص-تفلیس-باکو بکاهد و بر موقعیت ترانزیتی دریای خزر بیفزاید.
اگرچه تحقق این طرح‌ها با توجه به شرایط پساجنگ ۴۴روزه در منطقه و مشکلات فنی و امنیتی موجود از جهت مناطق مین‌گذاری‌شده توسط ارمنستان در اراضی آزاد شده از اشغال و برخی تنش‌های موجود، زمانبر خواهد بود، اما با توجه به چراغ سبز روسیه به احتمال زیاد اجرای تدریجی آن صورت خواهد گرفت، چراکه حتی اگر آمریکا هم مخالفتی داشته باشد، بعید است بتواند در مقابل اجرای آن مانع‌تراشی کند، هرچند در رابطه با مشارکت ایران در قالب فرمت ۳+۳ احتمال ممانعتش دور از ذهن نیست که روسیه هم همراهی لازم با این کشور خواهد کرد.
در پایان ذکر این نکته ضروری است که اگرچه نگاه دوراندیشانه به نیازهای استراتژیک و در نظر گرفتن آلترناتیوهای مختلف در زمینه‌های گوناگون به ویژه در حوزه ژئوپلیتیک و مسیرهای ترانزیت کالا و انرژی امری واجب و ضروری است و اقدامات لازم باید انجام شود، اما به موازات آن مزید بر تنش‌زدایی در روابط خارجی باید روابط کشورهای همسایه با یکدیگر به گونه‌ای تنظیم شود که هیچ راهی برای هیچ کشوری مسدود نشود، چراکه همین موضوع سبب ایجاد خلل در امنیت منطقه و توسعه کشورها و رفاه ملت‌ها می‌شود.
* سفیر سابق ایران در آذربایجان
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :