نشست سه‌جانبه در روسیه و سرنوشت ژئوپلیتیک قفقازجنوبی
افشار سلیمانی * در این یادداشت کوتاه برای یافتن پاسخ به این سوالات تعمق کرده‌ایم: آیا دو روز دیگر آذربایجان و ارمنستان موفق به امضای اسناد مربوط به تعیین حدود و ثغور مرزهای خود و چگونگی برقراری خطوط مواصلاتی خواهند بود؟ آیا دو کشور موفق به امضای توافقنامه نهایی صلح و برقراری روابط دوجانبه خواهند شد؟
در آستانه دیدار سه‌جانبه روسای‌جمهور روسیه و آذربایجان و نخست‌وزیر ارمنستان در روسیه که در تاریخ نهم نوامبر برگزار خواهد شد، شاهد برخی اظهارات مقامات آذربایجان و ارمنستان هستیم.
درحالی که آذربایجان بنا به گفته مقامات این کشور آماده امضای توافقنامه صلح با ارمنستان است، ارمنستان هنوز به پیشنهاد آذربایجان برای انعقاد پیمان صلح، پاسخ نداده و پیشنهاد باکو برای تحدید و تعیین مرزهای دو کشور اکنون بی‌پاسخ مانده است. آذربایجان از جامعه جهانی خواسته تا در راستای ترغیب دولت ارمنستان به امضای توافقنامه صلح با دولت آذربایجان سعی ویژه کنند. باکو همچنین از ایروان می‌خواهد به ادعاهای ارضی خود نسبت به آذربایجان و ترکیه پایان دهد و روابطش را با همسایگانش عادی کند تا بتواند از فرصت‌های ایجاد شده در دوره پساصلح استفاده کند.
از دید دولت باکو پس از جنگ ۴۴ روزه، برای شروع مرحله جدیدی از همکاری‌های منطقه‌ای، افق‌هایی گشوده که پس از تعیین حدود مرزهای شناخته شده بین‌المللی میان آذربایجان و ارمنستان می‌تواند روابط دو کشور عادی شود، اما ارمنستان گرچه نسبت به خارج کردن منطقه از محاصره اقتصادی و حمل‌ونقلی تمایل دارد و آماده پذیرش توافقات دقیق در خصوص استفاده از اراضی آذربایجان و بالعکس، استفاده آذربایجان از اراضی ارمنستان از راه‌های اتومبیل رو و راه آهن که شامل اتصال آذربایجان به نخجوان هم می‌شود، است اما طبق اظهارات مقامات ارمنی که ظاهرا مورد تایید روسیه نیز است، در توافقنامه سه‌جانبه ۹ نوامبر ۲۰۱۰ هیچ اشاره‌ای به کریدور «زنگزور» نشده است و ارمنستان اعلام کرده که در خصوص موارد قید شده در اعلامیه‌های سه‌جانبه ۹ نوامبر۲۰۲۰ و همچنین ۱۱ژانویه ۲۰۲۱، در مورد رفع انسداد از تمامی زیرساخت‌های ارتباطی و اقتصادی متعهد است. مسکو هم بر این باور است جاده‌ها تحت حاکمیت کشورهایی قرار دارد که از اراضی آنها عبور می‌کنند.
ارمنستان ادعاهای باکو درباره کریدورهای ادعایی «زنگزور» را به‌شدت رد می‌کند و معتقد است اظهارات مقامات جمهوری آذربایجان در مورد کریدورها تاثیر منفی بر کارایی کار آنها و فضای موجود دارد، به ویژه با توجه به اینکه در این بیانیه‌ها، هیچ اظهارنظری در مورد کریدورها وجود ندارد وجمهوری آذربایجان سعی دارد برداشت‌های خود را به کمیسیون (سه‌جانبه ایروان، مسکو و باکو) تحمیل کند که براساس اعلام ایروان، برای این کشور غیرقابل قبول است. دولت ارمنستان می‌گوید خطوط ریلی و بزرگراه‌هایی که در دوران شوروی وجود داشت از جمله بزرگراه‌هایی که نخجوان را به جمهوری آذربایجان متصل می‌کردند، باید بازسازی و مورد استفاده دوطرف قرار گیرند.
در آخرین اظهارات الکساندر اورچوک معاون نخست‌وزیر روسیه در دیدار با پاشینیان آمده است: «اکنون درک بسیار خوبی از شکل واقعی جاده‌ها داریم. به‌نظر ما به راه‌حل‌های ملموسی خواهیم رسید. جاده‌ها تحت صلاحیت (حاکمیت) کشورهایی هستند که از آنها عبور می‌کنند. در توافق آتش‌بس قره‌باغ، ارمنستان، پذیرفته مسیرهای بسته حمل‌ونقل بین جمهوری آذربایجان با نخجوان را باز کرده و امنیت را تامین کند، اما در هیچ کجای آن از ایجاد کریدور در امتداد مرز ارمنستان با ایران که باعث حذف مرز و محروم‌شدن ایران از دسترسی به مسیر ترانزیتی ارمنستان می‌شود، حرفی زده نشده است.»
این سخن پاشینیان در آستانه دیدر سه‌جانبه در روسیه که «دولت ارمنستان، دوست قدرتمند و بزرگی چون روسیه دارد» نشان از نزدیکی مواضع دوطرف دارد. ازسوی دیگر تاکید بر حل مساله قره‌باغ توسط گروه مینسک سازمان همکاری و امنیت اروپا و تعیین رژیم حقوقی قره‌باغ در دیدار اخیر نخست‌وزیر ارمنستان و هارطونیان رییس‌جمهور خودخوانده خانکندی و عدم موضع‌گیری مخالف مسکو با این اظهارات، نشان دیگری از تقریب مواضع مسکو- ایروان دارد.
دیدار سه‌جانبه قریب‌الوقوع پوتین- علی‌اف-پاشینیان، پس از امضای توافق آتش‌بس در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ از طریق مجازی و امضای سند تکمیلی درخصوص اجرای مفاد توافق مذکور در ژانویه ۲۰۲۱ که به صورت حضوری صورت گرفت، سومین دیدار از این نوع محسوب می‌شود. گفته می‌شود احتمالا دو سند میان علی‌اف و پاشینیان در خصوص تعیین حدود مرزی دو کشور و خطوط مواصلاتی، امضا خواهد شد.
به نظر می‌رسد اظهارات پاشینیان در رابطه با روسیه در آستانه سفر به مسکو، حاکی از جلب توجه پوتین به منظور حمایت از مواضع ارمنستان در مرحله جدید از تحولات قره‌باغ باشد به ویژه آنکه این تلقی از رویکرد نخست‌وزیر ارمنستان وجود دارد که وی تمایل به غرب دارد. سفر معاون نماینده آمریکا در قفقازجنوبی به منطقه و دیدار با سفرای این کشور در قفقازجنوبی در ایروان قبل از نشست سه‌جانبه مسکو و تلاش برای ورود مجدد گروه مینسک به فرآیند حل بحران قره‌باغ، قابل تامل است.
همچنین اظهارات مقامات آذربایجان پیرامون پذیرش تعیین حدود مرزی با ارمنستان و امضای توافق صلح و عدم پاسخ جدی ارمنستان نسبت آن، این تلقی را به ذهن متبادر می‌سازد که احتمالا نشست سه‌جانبه در روسیه از جهت به رسمیت شناختن تمامیت ارضی آذربایجان توسط ارمنستان و نهایی شدن محدوده‌های مرزی، به نتیجه قطعی نخواهد رسید، اگرچه نقش‌محوری را در این فرآیند همچون گذشته، مسکو ایفا می‌کند.
روسیه باوجود اینکه همراه با آمریکا و فرانسه یکی از روسای سه‌گانه گروه مینسک است و هیچ وقت با فعالیت این گروه در حل مناقشه قره‌باغ مخالفت نکرده است اما در وادی عمل همواره سعی کرده به تنهایی میانجی‌گر حل این مناقشه باشد.
به هرتقدیر دست‌کم در ظاهر امر به نظر می‌رسد ایروان در رابطه با ایجاد کریدور «زنگزور» آن‌گونه که آذربایجان و ترکیه آن را پیگیری می‌کنند با باکو دارای اختلاف‌نظر است. اما سوال اساسی این است که آیا ارمنستان به منظور اخذ امتیازات بیشتر از آذربایجان چنین موضعی را اتخاذ کرده یا اینکه با دایر شدن کریدور «زنگزور» به سبکی که باکو و آنکارا مدنظر دارند مخالف است و مدل دیگری را در ذهن دارد. آنچه روشن است ارمنستان و روسیه نیز از اتصال نخجوان به آذربایجان ازطریق خاک ارمنستان حمایت می‌کنند، اما اینکه مرز میان ایران و ارمنستان در این طرح حذف خواهد شد یا نه با ابهام و سوال مواجه است.
به نظر می‌رسد که اگر اتصال نخجوان به آذربایجان به گونه‌ای به نتیجه برسد که مرز ایران و ارمنستان به قوت خود باقی بماند و زمینه اتصال خلیج‌فارس به دریای سیاه ازطریق ایران- ارمنستان- گرجستان محقق شود، سبب افزایش همکاری‌های حمل‌ونقلی و تجاری در قفقاز جنوبی خواهد شد و از تنش‌های احتمالی در این منطقه خواهد کاست و سبب تقویت صلح و ثبات در منطقه خواهد شد.
با توجه به تحولات کنونی و شک و تردیدها و برخی اختلافات موجود میان آذربایجان و ارمنستان و نیز بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی، به نظر می‌رسد هنوز زمان قطعی برای امضای توافق صلح میان باکو و ایروان فرانرسیده است، هرچند که نشست سه‌جانبه در روسیه همچون دو دیدار مجازی و حقیقی و امضای دو سند مهم، می‌تواند گامی به جلو باشد و تا زمان امضای توافق صلح، تحقق فرمت ۳+۳ که واشنگتن هم ندای مخالفت با آن سر داده است، در‌هاله‌ای از ابهام قراردارد.
سخن آخر اینکه اگر پوتین از مواضع پاشینیان (به شرط استحکام) در رابطه با خطوط مواصلاتی نخجوان- ارمنستان- آذربایجان-روسیه حمایت کند که همه مرزها به قوت خود باقی بماند، احتمال پیشرفت در مذاکرات افزایش خواهد یافت. اگرچه ترکیه و آذربایجان تمایل به احداث کریدور به شیوه خود دارند.
* سفیر سابق ایران در آذربایجان
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :