«اوراق گام» راهکار حل مشکل کمبود نقدینگی

اکرم آقالوی‌آغمیونی *  یکی از مهم‌ترین معضلاتی که همواره تولید‌کنندگان در اقتصاد ایران با آن مواجه هستند، کمبود نقدینگی است. این موضوع در شرایط تحریم‌های ظالمانه و تورمی حال حاضر بیشتر نمود می‌یابد. از سوی دیگر نظام تامین مالی کشور بانک‌محور بوده و اکثرا تامین مالی بنگاه‌های تولیدی به خصوص در بخش سرمایه در گردش توسط نظام بانکی و با توجه به ساختار موجود بانک‌ها از طریق اعطای تسهیلات شکل می‌گیرد و سایر قابلیت‌های بانک‌ها در تامین مالی سرمایه در گردش مغفول مانده است. استفاده واقعی و بیشتر از نقش ضمانتی بانک‌ها در تامین ملزومات و مواد اولیه بنگاه‌ها می‌تواند جایگزینی برای تامین مالی سنتی و ساده باشد که از طریق اعطای تسهیلات و تزریق مستقیم نقدینگی به بنگاه‌ها انجام می‌شود و همچنین می‌تواند یکی از راه‌های کنترل تزریق نقدینگی در اقتصاد کشور باشد.

در این شرایط بانک مرکزی جهت حل مشکل نقدینگی سرمایه در گردش زنجیره‌های تولید، اقدام به معرفی ابزار جدید تامین مالی سرمایه در گردش به نام اوراق گواهی اعتبار مولد نموده که از این پس در این نوشتار آن را به اختصار اوراق گام می‌نامیم. اوراق گام اوراق بهاداری است که برمبنای عقد ضمان (مانند ضمانتنامه‌های بانکی)، به عاملیت و ضمانت یک بانک یا موسسه اعتباری صادر می‌شود و بانک یا موسسه اعتباری بازپرداخت مبلغ اسمی این اوراق را در سررسید تضمین می‌کند. به زبان ساده‌تر، اگر یک بنگاه تولیدی جهت خرید مواد اولیه تولید خود با کمبود نقدینگی مواجه باشد، می‌تواند ضمن هماهنگی و اخذ فاکتور از بنگاه فروشنده نهاده (مواد اولیه) به بانک عامل مراجعه و با ارائه فاکتور درخواست انتشار اوراق گام کند. بانک عامل پس از بررسی اهلیت و ظرفیت بنگاه متقاضی اقدام به انتشار اوراق گام و تسلیم آن به بنگاه فروشنده نهاده می‌کند. یکی از ویژگی‌های این اوراق آن است که در درون زنجیره تولید از یک بنگاه به بنگاه دیگر قابل انتقال بوده و در صورت سپری شدن یک‌ششم از زمان انتشار اوراق نسبت به کل مدت آن با مکاتبه و تعهد بانک صادرکننده اوراق مبنی بر تامین وجه اوراق در سررسید، در بورس اوراق بهادار تهران قابل معامله است. در انتها نیز این اوراق توسط بنگاه متعهد تسویه خواهند شد. تعهد تسویه این اوراق در سررسید با بانک عامل بوده و چنانچه بنگاه متعهد توانایی پرداخت مبلغ اسمی اوراق و تسویه آن را نداشته باشد، این اقدام توسط بانک عامل صورت خواهد پذیرفت. کارمزد صدور اوراق گام براساس مقررات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران معادل کارمزد صدور ضمانتنامه است. مدت زمان این اوراق حداقل یک ماه و حداکثر ۹ ماه بسته به فاکتور ارائه‌شده از سوی بنگاه فروشنده نهاده است. یعنی اگر اوراقی ۹ ماهه منتشر شود، پس از گذشت ۴۵ روز از تاریخ انتشار (یک‌ششم از زمان صدور )، قابلیت عرضه در بورس اوراق بهادار را داشته و قبل از آن نیز در بانک و براساس ضوابط و شرایط مشخص‌شده توسط بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، قابل انتقال هستند. مهم‌ترین ویژگی اوراق گام این است که بانک پرداخت مبلغ اسمی این اوراق را در سررسید تضمین می‌کند. این اوراق به شکل الکترونیک و در قطعات استانداردی با ارزش اسمی یک میلیون ریال و فاقد کوپن سود از جانب بانک‌های عامل منتشر می‌شوند. از زمان صدور تا پذیرش در فرابورس این اوراق را می‌توان تنها در میان اعضای سامانه گام و بر اساس سازوکار این سیستم معامله کرد. پس از پذیرش در فرابورس، معاملات سامانه گام متوقف می‌شوند. در این مدت تنها راه معامله این اوراق از طریق فرابورس خواهد بود.

مزایا

مزایای انتشار اوراق گام به طور مختصر عبارتند از: نخست) حل مشکل کمبود نقدینگی در بخش سرمایه در گردش بنگاه‌ها؛ دوم) جلوگیری از خلق نقدینگی غیرمولد و در نتیجه کمک به کنترل تورم. نکته حائزاهمیت در تامین مالی با استفاده از اوراق گام، آن است که تامین مالی صورت گرفته در این فرآیند بدون خلق پول بوده و به خصوص در شرایط تورمی حال حاضر اقتصاد کشور می‌توان به عنوان ابزار کارآمد در تامین مالی آن را مد نظر قرار داد. همچنین با عنایت به عدم تامین مالی جداگانه هر یک از اعضای زنجیره تامین، از تامین مالی مضاعف نیز جلوگیری می‌شود و در کنترل نقدینگی نقش خواهد داشت. سوم) اطمینان از محل مصرف واقعی تسهیلات با درگیر کردن اعضای زنجیره تامین و حل مشکل صوری بودن معاملات؛ یکی از معضلاتی که بانک‌ها در تامین مالی با آن مواجه هستند، نظارت بر محل مصرف تسهیلات و جلوگیری از تامین مالی صوری است. سومین مزیت اوراق گام آن است که چون در زنجیره تولید و با ارائه فاکتور تامین مالی انجام می‌شود، لذا احتمال انحراف در محل مصرف تسهیلات به میزان قابل ملاحظه‌ای کاهش یافته و به صفر نزدیک می‌شود. چهارم) قابل استفاده بودن این ابزار برای تامین مالی کلیه بنگاه‌ها اعم از کوچک، متوسط و بزرگ. پنجم) قابل انتقال بودن اوراق در بازار پول و قابل معامله بودن آنها در بازار سرمایه؛ مزیت پنجم این اوراق قابل انتقال بودن اوراق در بازار پول و قابل معامله بودن آنها در بازار سرمایه است. چنانچه اشاره شد، این اوراق در یک‌ششم اول دوره خود در بازار پول قابل انتقال بوده و بعد از آن در بازار سرمایه قابل معامله هستند. ششم) کاهش هزینه‌های تامین مالی برای شرکت‌هایی که در وسط زنجیره تولید قرار دارند: مزیت ششم این اوراق از قابل نقل‌وانتقال بودن آنها در بازار پول و سرمایه نشأت می‌گیرد. در واقع بنگاه‌هایی که در زنجیره تولید قرار گرفته‌اند می‌توانند از این اوراق برای تامین مالی سرمایه در گردش خود استفاده کنند. شایان ذکر است که این نقل و انتقال هزینه تامین مالی را نیز برای بنگاه‌ها کاهش می‌دهد. در این روش بانک به جای پرداخت تسهیلات سرمایه در گردش به یک تولید‌کننده، به تامین‌کننده مواد اولیه یا واسط، اوراق گام می‌دهد تا بتواند در سررسید پولش را طلب کند یا قبل از آن اوراق گام را در بازار با تنزیل بفروشد. در واقع این اوراق می‌توانند با تامین مالی سرمایه در گردش غیرتورمی بنگاه‌های اقتصادی حاضر در زنجیره‌های تامین در شرایط رکود تورمی حاکم بر اقتصاد ایران، گامی موثر در جهت کنترل تورم و بهبود رشد اقتصادی باشند.

لزوم فراگیر شدن اوراق گام

گفتنی است بر اساس اطلاعات موجود تا انتهای مهر ماه سال ۱۴۰۰ بانک‌های صادرات، تجارت، اقتصاد نوین و پارسیان اقدام به انتشار بیش از ۴۰ هزار میلیارد ریال اوراق گام کرده‌اند که از این مبلغ بیش از ۲۱ میلیارد ریال در سررسید تسویه شده و الباقی در حال حاضر در بورس اوراق بهادار تهران قابل معامله است. اگرچه مزیت‌های فوق را برای اوراق گام برشمردیم لیکن برای فراگیر شدن استفاده از این اوراق و استقبال بیشتر از آن باید موارد به شرح ذیل را مدنظر قرار داد: نخست) پذیرش بنگاه‌های معتبر در صدر زنجیره؛ برخی از بنگاه‌های بزرگ و صنایع مادر در زنجیره‌هایی مانند فولاد و پتروشیمی از پذیرش اوراق گام، حتی در فروش‌های اعتباری استنکاف می‌نمایند. دوم) نوسانات قیمتی و عدم ثبات اقتصادی؛ همان‌گونه که اشاره شد، اوراق گام ابزاری برای تضمین فروش اعتباری است. با عنایت به عدم ثبات اقتصادی و نوسانات موجود قیمتی تمایل تامین‌کنندگان زنجیره‌های تولید برای استفاده از این ابزار کاهش یافته است. سوم) معرفی اوراق گام به زنجیره‌های تولید و جا افتادن این ابزار در بازار پول و سرمایه. چهارم) بهبود و تسهیل فرآیندهای صدور و تنزیل اوراق گام در بورس اوراق بهادار تهران. در حال حاضر در تعامل میان بانک‌ها و بورس اوراق بهادار فرآیند صدور ارواق و پذیرش و معامله آن در بورس اوراق بهادار.

*کارشناس ارشد امور بانکی و سرمایه‌گذاری