نمود فرهنگ ایرانی بر تار و پود فرش

به گزارش جهان صنعت نیوز:  در موزه فرش ایران که از ۲۲ بهمن ۱۳۵۶ یعنی درست یک سال پیش از انقلاب آغاز به فعالیت کرده مجموعه‌ای عظیم از فرش‌های متفاوت از تمام نقاط ایران و از دوره‌های مختلف تاریخی گرد هم آمده‌اند. فرش‌هایی که رنگ‌های طبیعی به کار رفته در آنها و ظرافت تار و پودهای نقره‌ای و ابریشمی‌شان انسان را در جوار این آثار ارزشمند میخکوب می‌کند و او را به سفری به تاریخ و فرهنگ ایرانی می‌برد.

آشنایی با هنر فرش‌بافی

در ابتدای ورودی سالن موزه فرش، نقشه‌ای بزرگ و فلزی از ایران قرار گرفته که حوزه‌های بافندگی فرش در ایران و مناطق فعال بافندگی در قفقاز و حوزه ترکمن را مشخص می‌کند. نگاهی به این نقشه مشخص می‌کند که در سرتاسر ایران مراکز بافندگی فرش وجود دارد؛ البته در آذربایجان، کردستان، کرمان و در اطراف سکونتگاه ایل بختیاری و قشقایی و نیز در یزد هنر بافندگی فرش بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

کمی آن سوتر برای آنکه بازدیدکننده با اساس قالی‌بافی آشنا شود پشم و ابریشم که مواد اصلی ساخت قالی هستند گذاشته شده‌اند و همچنین مواد طبیعی که برای رنگرزی پشم قالی استفاده می‌شود همچون نیل، پوست انار، قره‌قروت و روناس در ظروفی قرار داده شده و معرفی شده‌اند.

امروز به جز در برخی مناطق ایلات قشقایی و بختیاری دیگر از این مواد برای رنگرزی پشم قالی استفاده نشده و عمدتا از مواد شیمیایی برای رنگ‌آمیزی قالی استفاده می‌شود.

معصومه مقیسه راهنمای موزه فرش ایران می‌گوید: فرشی که با مواد طبیعی رنگرزی شده است به نسبت فرشی که با مواد شیمیایی رنگرزی شده است بسیار با‌کیفیت‌تر و ارزشمندتر است.

کمی آن‌سوتر یک دار عمودی قالی قرار داده شده و انواع گره‌های قالی‌بافی از جمله ترکی، متقارن و نامتقارن معرفی شده است. اندکی جلوتر هم در یک ویترین شیشه‌ای ابزارآلات قالی‌بافی از جمله شانه، کارد، قلاب، قیچی و حتی قیچی پشم‌چینی معرفی شده است تا بازدید‌کننده با تمام ابزارآلات قالی‌بافی سنتی آشنا شود.

اولین فرشی که در موزه مشاهده می‌شود یک فرش پازیریک است. آن‌طور که کارشناس موزه می‌گوید پازیریک قدیمی‌ترین فرش در دنیاست که فرشی ایرانی بوده است. در سال ۱۹۴۹ پروفسوری روسی در کوه‌هایی در  نزدیکی مرز مغولستان در حال کاوش بوده که به مقبره‌ای برخورد می‌کند. این مقبره متعلق به یکی از پادشاهان سکایی بوده است و در آنجا فرش پازیریک را در کف تابوت می‌یابد.

براساس مطالعات صورت‌گرفته مشخص شده که این فرش تصویری از سربازان دوران هخامنشیان را نشان می‌دهد و قدمتی بیش از دو هزار سال دارد. بر همین اساس می‌توان ادعا کرد که هنر فرش‌بافی در ایران حداقل دو هزار و ۵۰۰ سال قدمت دارد.

فرشی که در موزه قرار دارد اگرچه که در چند دهه اخیر بافته شده اما ظاهر آن به لحاظ طرح و رنگ‌آمیزی منطبق با قالی پازیریک اکتشافی است.

مقیسه کارشناس موزه فرش در خصوص اهمیت فرش اکتشافی می‌گوید: طرح‌دار بودن، گره‌دار بودن و پرزدار بودن فرش در آن زمان، گویای وجود هنر قالی بافی در کشور ما در سالیان دور است و نشان از قدمت بالای هنر قالی‌بافی در ایران دارد.

نمایی از هنر آذربایجان

فرش‌ها در موزه فرش بر اساس منطقه‌ای که در آن بافته شده‌اند چیده شده‌اند. فرش‌های زیبا و نفیس آذربایجان در ابتدای سالن به دیوار کوبیده شده و چیده شده‌اند و بافت ابریشمی آن‌ها درخششی دو چندان به آنها داده است. طرح‌های لچک و ترنج و طرح‌های ستون‌دار عمده قالی‌های این بخش را تشکیل داده‌اند که عمدتا قدمت ۱۰۰ و ۱۵۰ ساله دارند.

قدیمی‌ترین فرش در بخش قالی‌های آذربایجان حدود ۴۰۰ سال قدمت دارند که مربوط به دوره صفویه بوده و بافت تبریز است. طرح آن نیز طرح باغی است که برگرفته از باغ‌های ایرانی است. اگر به طرح قالی توجه کنید متوجه می‌شوید که این طرح در واقع به نوعی نمونه‌ای کوچک‌شده از باغ‌های ایرانی است. کرت‌بندی باغ‌ها با خطوطی در فرش مشخص شده است. همچنین نقش حوض مرکزی و جریان آب در قالی نیز تصویری جذاب از باغی ایرانی را پیش چشم بیننده به تصویر در می‌آورد. افزون بر این باغچه‌های گل و درخت نیز در طرح خیره‌کننده این فرش مشخص است.

آن طور که کارشناس موزه می‌گوید این فرش در ابتدا بسیار بزرگ‌تر بوده که همین طرح موجود در آن به صورت تکرارشونده وجود داشته است اما الان تکه‌های دیگر آن در موزه‌ها و گالری‌های دیگر دنیا نگهداری می‌شود.

یکی دیگر از زیباترین فرش‌های تبریز که در این بخش قرار دارد فرش چهارفصل است که در قرن چهاردهم بافته شده و چهار گوشه آن تصاویری از پیامبران نقش بسته است. در قاب‌های میانی نیز تصاویری از شعرای ایرانی قابل مشاهده است و البته تصاویری از پادشاهان ایرانی نیز در این قالی ثبت شده است. تصویری از ۱۲ ماه سال با نمادهایشان نیز در قالی قابل تشخیص است. همچنین تصویری از اماکن تاریخی ایران از جمله کاخ چهلستون و گنبد سلطانیه در چهارفصل سال نیز در این فرش ثبت شده‌اند تا مجموعه‌ای از  تصاویر خارق‌العاده در این اثر هنری پیش چشم هر بیننده‌ای خلق شود.

هنر تمام‌ناشدنی اصفهان

اگر بخواهیم به مجموعه آثار ارایه‌شده در بخش اصفهان اشاره داشته باشیم باید بگوییم فرش عیسی بهادری یکی از شاهکارهای هنر قالی‌بافی ایران است که در این بخش موزه به نمایش درآمده است. طرح روی آن ترکیبی از خطوط اسلیمی و طرح «گرفت و گیر» است. آن طور که مقیسی کارشناس موزه فرش ایران می‌گوید طرح «گرفت و گیر» یکی از طرح‌های بسیار قدیمی است و در آن حیوانی در حال فرار و حیوانی دیگر در حال شکار آن به تصویر درمی‌آید.

فرش دروازه بهشت نیز یکی دیگر از آثار شاخص قرارگرفته در بخش اصفهان موزه فرش ایران است. هنرمند در این قالی با طرحی محرابی تصویری از ورود به بهشت را به تصویر کشیده است. درواقع این فرش نمادی است از تصور هنرمند آن از صحنه ورود به بهشت است که تصویری خیره‌کننده را خلق کرده است.

فرش‌هایی از جنس نقره

فرش‌های «پولونز» مجموعه‌ای ارزشمند از قالی‌هایی هستند که در دوره صفویه بافته شده‌اند و مربوط به قرن یازدهم هستند. بر اساس اعلام کارشناس موزه در دنیا صرفا ۳۰۰ تخته از این فرش وجود دارد و حدود هفت تخته از آن در موزه فرش ایران نگهداری می‌شود. این فرش‌ها سیم‌بافت بوده یعنی با نقره بافته شده‌اند و در پودکشی آن‌ها از نقره استفاده شده است.

آن طور که مقیسی می‌گوید در دوره صفویه به قالی‌بافی بسیار اهمیت داده می‌شد و حتی خود شاه طهماسب طراح فرش بوده است. در این دوره صادرات فرش نیز بسیار رونق گرفته و این فرش‌های پولونز هم به سفارش پادشاه لهستان بافته شده و علت نامگذاری آن به نام پولونز آن بوده که از واژه «پولند» به معنی لهستان گرفته شده است. جالب آنکه طرح و رنگ‌آمیزی فرش هم بر اساس سفارش لهستانی‌ها بوده است.

داستان بازگشت این فرش‌های پولونز به کشورمان اینگونه بوده که در سال‌های پیش از انقلاب برای گردآوری مجموعه موزه فرش، تعداد زیادی از فرش‌های نفیس از گالری‌های مختلف جهان خریداری و گردآوری شده و به ایران می‌آید که فرش پولونز نیز یکی از این‌ها بوده است.

طرح بته تصویر غالب فرش‌های کاشان

فرش‌های کاشان که در موزه فرش ایران قرار داده شده‌اند عموما ابریشمی‌بافت بوده و معمولا قدمت حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ ساله دارند. آن‌طور که کارشناس موزه فرش ایران می‌گوید: طرح بته در فرش‌های کاشان بسیار مورد استفاده قرار گرفته‌اند که خود انواع مختلفی از جمله بته‌جقه و بته‌خرقه‌ای دارند. طرح بته‌ الهام‌گرفته از درخت سرو خمیده است و البته برخی نیز آن را به شعله آتش تشبیه می‌کنند. یکی از فرش‌های شاخص کاشان در موزه فرش ایران اما طرحی با نقش‌های برجسته است که در اصطلاح به این نقش‌های برجسته سوف‌بافت می‌گویند. این سبک طرح‌ها در کشورهای حاشیه خلیج فارس طرفدارهای زیادی دارد.

نمود تاریخ باستان در فرش خراسان

یکی از طرح‌های رایج در فرش‌های خراسان طرح محرمات است که این طرح تصاویری به صورت نوار نوار را به تصویر در می‌آورد و گفته می‌شود طرح آن برگرفته از طرح‌های دوره هخامنشیان است.

مقیسی کارشناس موزه فرش ایران می‌گوید: اگر به حجاری‌های تخت جمشید دقت کنید می‌بینید لباس‌هایی که سربازان به تن داشته‌اند دارای طرح‌هایی است که پژوهشگران معتقدند طرح محرمات از این طرح‌ها الهام گرفته شده است. البته برخی نیز این سبک طرح را به پارچه‌های ایام محرم که راه راه هستند نسبت می‌دهند.

فرش‌های عمواوغلی که توسط خاندان کهنمویی بافته‌شده یکی از مجموعه‌های زیبای فرش‌های خراسان در موزه فرش ایران است. این خاندان اگرچه آذربایجانی بودند اما به مشهد مهاجرت کرده و فرش‌هایشان را نیز در آنجا بافته‌اند. گفته می‌شود فرش‌های عمواوغلی فقط برای خاندان سلطنتی و برای آراستن کاخ‌ها بافته می‌شده است و حتی پهلوی اول چند تخته از آن را خریده است. مشابه این فرش‌ها در موزه نیاوران و کاخ سعدآباد نیز قابل مشاهده است اما نمونه‌هایی که در موزه فرش به نمایش درآمده به مراتب سالم‌تر هست.

فرش‌های عمواوغلی در دنیا نیز معروف هستند و حتی بافته‌های این خاندان زمانی به کشورهای آلمان و بلژیک نیز صادر می‌شده است.

بافته‌های کردستان

در بخش بافته‌های کردستان می‌توان مجموعه‌ای از زیباترین گلیم‌های کشور را به نظاره نشست. امروزه گلیم مورد توجه اروپاییان قرار گرفته و از آن برای تزیین خانه‌های مدرن استفاده می‌شود.

یکی از طرح‌های رایج در کردستان طرح ماهی درهم است که در فرش به نمایش درآمده در موزه فرش ایران نیز مشخص است. در این طرح دو ماهی در حال گردش به دور یک گل هشت‌پر به نمایش درمی‌آیند. آن طور که مقیسی کارشناس موزه می‌گوید این طرح برگرفته از آیین میترایی است. براساس یک افسانه قدیمی در کشورمان که این تصویر آن را یادآوری می‌کند زرتشت توسط دو ماهی در دل یک نیلوفر به دنیا آمده و زاییده می‌شود.

فرش‌های کاشان

فرش‌های کرمان بدون شک خوش آب و رنگ‌ترین و تصویری‌ترین فرش‌های موزه فرش ایران هستند. بخش بزرگی از فرش‌های این قسمت توسط مهندس ملول به موزه فرش اهدا شده است. فرش‌های کرمان معمولا قدمت صدساله دارند و روایت از طریق ارایه تصاویر مهم ترین شاخصه آن‌هاست.

فرش ملیت یکی از آثار شاخص به نمایش درآمده در بخش کرمان موزه فرش است. در حاشیه اصلی آن تصاویری از افراد با ملیت‌های مختلف از جمله چینی، عرب، استرالیایی، هندی و سایر ملیت‌ها بافته شده است. در بخشی دیگر از این قالی تصاویری از تنوع زیستی حیوانات، پرندگان و گیاهان به نمایش درآمده است.

 گویی درختی که در وسط این قالی بافته شده راوی درخت زندگی است که تمام موجودات زنده از جمله انسان را در خود جای داده است. می‌توان گفت پیام این اثر تکثرگرایی و لزوم احترام به تمام موجودات زنده و اندیشه‌های متفاوت است.

در انتها باید اذعان داشت آنچه افزون بر هنر و ظرافت باورنکردنی هنرمندان ایرانی می‌توان در موزه فرش ایران دید، بخشی از فرهنگ و باورهای ایرانیان است که با نمادها و تصاویر گوناگون بر دار قالی بافندگان ایرانی نقش بسته است.

 از سوی دیگر نباید از نظر دور داشت که اکثر بافندگان اصلی این آثار کسانی نبوده‌اند که نام آنها بر کتیبه قالی‌ها نقش بسته است بلکه عمدتا زنانی بوده‌اند که نقش کارگر را داشته‌اند و در مواردی با فدا کردن قدرت بینایی و سلامت خویش چنین آثار جاویدانی را خلق کرده‌اند. بدون شک موزه فرش ایران و ایرانیان بیش از هر یک از حاکمان و سفارش‌دهندگان این آثار به پدیدآورندگان ناشناس آن خواهند بالید.

اجتماعی و فرهنگیاخبار برگزیدهاقتصاد کلانخواندنی