رمزگشایی از پلتفرم و کیفیت آسترازنکا

پرهام هرسنی *

 ضرورت پیشگیری و درمان بیماری کرونا، دستمایه ساخت واکسن‌هایی از سوی دانشمندان و همه‌گیر‌شناسان در پاندمی کرونا شده است. این واکسن‌ها در پلتفرم‌های مختلفی ساخته شده‌اند، به این معنی که ساخت آنها با هم متفاوت است. در این ارتباط، واکسن آسترازنکا یکی از واکسن‌هایی است که از سوی یک شرکت داروسازی و زیست‌فناوری بریتانیایی- سوئدی ساخته شده که ستاد اصلی آن در دانشگاه کمبریج انگلستان قرار دارد. در حال حاضر این واکسن علاوه‌ بر بریتانیا، در کشورهای دیگری مانند: ژاپن، کره‌جنوبی، آلمان، اسپانیا و یونان نیز تولید می‌شود. در واقع این کشورها در ساخت و تولید واکسن آسترازنکا، تحت نظارت همه‌گیرشناسان و محققین «اپیدمی» انگلیسی هستند.

در شرایط حاضر و در شیوع معنادار و فزاینده سویه اومیکرون در ایران، این فرضیه و گمانه قوت گرفته است که تزریق این واکسن به عنوان «دوز» بوستر یا «خاطره» مناسب نیست و چه بسا که ممکن است موجب تبعات ناگواری برای افراد مبتلا  از لحاظ «سنی» و مشخصا برای افراد پایین ۵۰ سال شود. البته عیان شدن تبعات تزریق واکسن آسترازنکا مربوط به زمان حاضر نیست، از همان هنگامی که آسترازنکا به عنوان یکی از واکسن‌ها کرونا تولید و در کشورهای اروپایی تزریق می‌شد، مجوز تزریق آن به افراد زیر ۵۰ سال داده نشد، چراکه برخی ایمنی‌شناسان و اپیدمولوژیست‌ها از تبعات آن هشدار داده بودند که تزریق این واکسن برای افراد زیر ۵۰ سال می‌تواند عوارضی از جمله: ایجاد لخته در ارگان‌ها و بافت‌های بدن و همچنین منجر به سکته مغزی یا آمبولی در قلب و بعضی مشکلات خودایمنی شود. حتی اخیرا گزارش شده که تزریق این واکسن برای افراد زیر ۵۰ سال در مواردی منجر به مرگ شده است. اما واقعیت آن است که آسترازنکا در زمره آن دسته از واکسن‌های «برندی» است که نه تنها عوارض آن نسبت به سینوفارم و سایر واکسن‌هایی که پلتفرم آنها از ویروس‌های ضعیف شده درست شده کمتر است، بلکه تقاضا و انتخاب آن در سبد‌های واکسن برای افراد بالای ۵۰ سال تاکید می‌شود. در این ارتباط، آمارهای وزارت بهداشت نشان می‌دهد که از بیش از ۱۳۱ میلیون واکسن تزریق شده، ۱۱ میلیون دوز، سهم آسترازنکا بوده و تاکنون ۱۶ میلیون و ۷۵۴ هزار و ۶۱۰ دوز از این واکسن وارد ایران شده است و آن‌گونه که گفته می‌شود با باز شدن مرزها و آغاز سفرهای خارجی، تقاضا برای این واکسن هم بالا رفته است.

حال با توجه به «ایمنی‌زایی» قابل توجه واکسن آسترازنکا و از آنجا که تزریق چنین واکسنی از سازمان بهداشت جهانی و اغلب سازمان غذا و داروی کشور‌ها مجوز تزریق گرفته است، چرا در شرایط حاضر بر طبل «آسترازنکا‌هراسی» کوبیده می‌شود؟ البته ممنوعیت از تزریق آسترازنکا در «جولان اومیکرون» پای برخی پرسش‌های دیگری را نیز به میان می‌آورد. برای نمونه اینکه: آیا ممنوعیت از تزریق آسترازنکا به عنوان «دوز» بوستر ناشی از عوارض این واکسن است یا کمبود آن؟ آیا تاکید بر ممنوعیت آسترازنکا به جهت رقابت تجاری بر سر خرید واکسن ایرانی و خارجی است؟ آیا ممنوعیت بر سر تزریق آسترازنکا، مبتنی بر تصمیمات اجرایی متناسب با شرایط است؟ و سرانجام آنکه آیا ممنوعیت آسترازنکا دلایل علمی دارد یا سیاسی، به این معنی که چرا باید در شرایطی که واکسن‌های تولید داخلی هم فراوان است و هم دارای تنوع، چرا باید از واکسن آسترازنکا استفاده کرد؟

 اگر چه هریک از ادله‌های علمی ایمنی‌شناسان و اپیدمولوژیست‌ها ممکن است در درستی انتخاب و یا ممنوعیت واکسن آسترازنکا معطوف به حقیقت و واقعیت باشد و همچنین باید بپذیریم که هیچ واکسنی بدون عوارض نیست، اما زمانی این ادله می‌تواند منجر به راستی آزمایی و  اعتباریابی شود که بخواهیم از پلتفرم واکسن آسترازنکا و کیفیت آن رمزگشایی کنیم. بنابراین صرف مسائل سیاسی و حتی غیرسیاسی نمی‌تواند دلیلی بر ممنوعیت واکسن آسترازنکا باشد.

از منظر ساخت، واکسن آسترازنکا پلتفرم متفاوتی با واکسن‌های فایزر و مدرنا و سینوفارم و برکت دارد. پلتفرم واکسن آسترازنکا نه همانند واکسن فایزر و مدرنا از نوع ژنوم یا «mRNA» است و نه از ویروس ضعیف شده سینوفارم و برکت است. در واقع واکسن آسترازنکا، قطعاتی از ویروس کووید‌۱۹ را حمل می‌کند و همانند واکسن اسپوتنیک و جانسن اند جانسن و اسپایکوژن  از نوع آدنو ویروسی است. البته نوع آدنو ویروس‌ها در این واکسن‌ها با هم  متفاوت است و فرق می‌کنند. بنابراین در این نوع واکسن‌ها، از آدنو ویروس‌ها یا همان ویروس حیوانی ضعیف و بی‌ضرر به عنوان حامل وکتور یا همان ناقل ویروسی استفاده می‌شود.

در واقع (این آدنو ویروس) با داشتن بخشی از اطلاعات ژنتیکی ویروس کرونا، پس از ورود به بدن وارد سلول‌ها می‌شود و در نهایت باعث ایجاد پروتئین‌های ویروس کرونا (پروتئین‌های اسپایک) روی سلول‌ها می‌شود و یا سلول آلوده شده می‌میرند و پروتئین‌های آن در سراسر بدن آزاد می‌شوند. در نهایت، سیستم ایمنی بدن این پروتئین‌ها را شناسایی می‌کند و در مقابل آنها پاسخ ایمنی ایجاد می‌کند. در این حالت، اگر بدن با ویروس کرونا مواجه شود، پاسخ ایمنی مناسب در برابر آن پدیدار می‌شود.

 به عبارت ساده‌تر و بر اساس مشاهدات آزمایشگاهی می‌توان گفت که در ساخت و پلتفرم واکسن آسترازنکا از یک ویروس حیوانی ضعیف و بی‌ضرر به نام ناقل ویروسی استفاده می‌شود که حاوی کد ژنتیکی پروتئین اسپایک ویروس کرونا است. هنگامی‌که این ماده وارد بدن می‌شود، به سلول‌های بدن فرمان می‌دهد که از پروتئین اسپایک کپی بسازند و خود را مشابه آن درآورند. سپس سلول‌های ایمنی شما پروتئین اسپایک را به‌عنوان یک تهدید می‌شناسند و شروع به ایجاد یک پاسخ ایمنی در برابر آن می‌کنند. بنابراین، این واکسن حاوی ویروس زنده نیست و نمی‌تواند باعث ابتلای شما به کووید ۱۹ شود. در  واقع این‌گونه واکسن‌ها سبب  تحریک پاسخ‌های ایمنی محافظتی بدن انسان می‌شوند. نکته درخور توجه در این میان این است که فناوری واکسن آسترازنکا برای ساخت واکسن‌های بسیاری از بیماری‌های دیگر مانند آنفلوآنزا و سندرم تنفسی خاورمیانه موسوم به «مرس» آزمایش شده است و نتایج ایمنی‌زایی فراوانی به دنبال داشته است. البته مزایای معطوف به نتیجه واکسن آسترازنکا فقط منحصر به ایمنی‌زایی این واکسن نیست. واکسن آسترازنکا بر خلاف واکس‌های فایزر و مدرنا که به دمای ۳۵ درجه زیر صفر  نیاز است، در دمای معمولی یخچال‌های خانگی نیز قابل نگهداری است و چه بسا که امکان دسترسی آن برای مناطق روستایی و کم‌‌بودجه به ‌منظور مبارزه با ویروس کرونا فراهم است.

* پژوهشگر پزشکی اجتماعی

اخبار برگزیدهیادداشت