رمزگشایی از پلتفرم و کیفیت اسپایکوژن

پرهام هرسنی *

ساخت و تولید واکسن اسپایکوژن، محصول همکاری شرکت وکسین استرالیا و سیناژن ایران است که در تاریخ چهاردهم مهر ماه ۱۴۰۰ از سازمان غذا و دارو مجوز مصرف اضطراری دریافت کرد. بنابراین «اسپایکوژن» را می‌توان یک واکسن ایرانی- استرالیایی دانست و نام تجاری این محصول در ایران است.

این واکسن با طی سه‌گانه مطالعات بالینی و در ادامه ساخت‌ واکسن‌های کرونا و به منظور ایمنی‌زایی بدن در مقابل ویروسی چون کرونا ساخته شده و در سبد واکسن‌های کرونا و در زیر سازوکار‌های نهادی چون کوواکس قرار گرفته است.
کوواکس، که همان دسترسی جهانی به واکسن کووید ۱۹ است، در واقع اتحادیه‌ای بین‌المللی برای تحقق دسترسی برابر تمام نقاط جهان به‌خصوص کشور‌های فقیر به واکسن کرونا است که ایران نیز در آن عضویت دارد.
از منظر پلتفرم، واکسن اسپایکوژن یک واکسن ساب ‌یونیت است به این معنی که در ساخت آن از ویروس ضعیف‌شده یا غیرفعال مانند سینوفارم یا برکت و یا از نوع ژنوم یعنی «mRNA» مانند فایزر و مدرنا و یا از واکسن‌های آدنوویروسی مانند آسترازنکا استفاده نشده است، بلکه در ساخت این واکسن از پروتئین‌های بالای نوترکیب به همراه بخشی از آدونو ویروس استفاده شده است.
البته استفاده از پروتئین‌های بالای نوترکیب فقط منحصر به ساخت واکسن اسپایکوژن نیست و از پروتئین‌های بالای نوترکیب در ساخت انواع واکسن‌ها مانند واکسن آنفلوآنزا، هپاتیت، اچ.پی.وی و داروهایی چون انسولین و همچنین برای درمان بیماری‌های مختلف مانند: ام‌اس، آرتریت، انواع سرطان، پسوریازیس و دیابت استفاده شده است. این نکته درخور توجه است که پروتئین اسپایک در سطح ویروس کرونا یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های ساخت و فرم این ویروس است که ویروس از طریق اتصال اسپایک با گیرنده (ای.سی.اف. ۲) در سلول‌های بدن انسان وارد سلول میزبان شده و تکثیر می‌شود. بنابراین، پروتئین اسپایکوژن یک هدف اساسی برای تهیه انواع درمان‌ها یا واکسن علیه بیماری کرونا است.

افزون بر این در ساخت واکسن اسپایکوژن و به منظور تحریک بهتر دستگاه ایمنی بدن و پاسخ بهتر به واکسن از ماده‌ای به عنوان ادجوانت استفاده می‌شود.

ادجوانت‌ها باعث تحریک غیراختصاصی سیستم ایمنی علیه آنتی‌‌ژن یا آنتی‌ژن‌هایی می‌شوند که به همراه آن تزریق شده است. در واقع ادجوانت‌ها باعث سرعت بخشیدن به پاسخ ایمنی و طولانی‌تر شدن این پاسخ می‌شود. در ساخت واکسن اسپایکوژن از نوع متفاوتی از ادجوانت‌ها استفاده شده است که حاوی ‌ذرات «پلی‌ساکاریدی اینولین دلتا» و «سی‌پی‌جی» است. حال و به رغم آنکه ادجوانت‌، می‌تواند همواره با عوارض خفیف و قابل تحمل باشد، اما توان فعال‌سازی مناسب مسیر‌های ایمنی بدن یعنی سلولار و هومورال را نیز داراست. در واقع پروتئین‌های بالای نوترکیب در اسپایکوژن غلظت آنتی‌بادی‌های خنثی‎‌کننده را تا بیش از ۱۲۵ برابر در میانگین افزایش می‌دهد.

اگرچه پیشنهاد و توصیه ایمنی‌شناسان و هشدار‌های مکرر ستاد مبارزه با کرونا در ایران آن است که بهتر است واکسن بوستر در ادامه همان نوع واکسن اول و دوم باشد، اما در شرایط حاضر و با توجه به توزیع غیرمتوازن و پرنوسان واکسن‌ها در کشور ما، واکسن اسپایکوژن با توجه به پلتفرمی که دارد می‌تواند گزینه مناسبی برای دوز سوم یا همان بوستر و یادآور باشد. نتایج و مطالعات بالینی در «آدلاید» استرالیا و ایران نشان داده است که ایمنی‌زایی افرادی که اسپایکوژن را به عنوان دوز بوستر و یادآور انتخاب کرده‌اند، ۱۱ تا ۲۵ برابر ایمنی‌زایی سینوفارم در دوز سوم و بوستر بوده است. به عبارت دیگر، اسپایکوژن توانست بیشترین میزان افزایش ایمنی را (میانگین بیش از ۲۵ برابر) در افراد با سابقه تزریق واکسن ویروس غیرفعال (مانند سینوفارم) ایجاد کند. همچنین در مطالعه بالینی بوستر اسپایکوژن هیچ عوارض جدی یا قابل توجهی مشاهده نشد و بیشترین عوارض بعد از تزریق بوستر اسپایکوژن فقط منحصر به درد محل تزریق و احساس خستگی قابل تحمل بوده است. البته مزایای معطوف به نتیجه واکسن اسپایکوژن فقط منحصر به ایمنی‌زایی ۲۵ برابر آن در قبال واکسنی چون سینوفارم نیست. این واکسن نیازی به نگهداری به سرمای دمای ۳۵ درجه زیر صفر ندارد و در دمای معمولی یخچال‌های خانگی نیز قابل نگهداری است و چه‌بسا که امکان دسترسی آن برای مناطق روستایی و کم‌‌بودجه به ‌منظور مبارزه با ویروس کرونا فراهم است.

* پژوهشگر پزشکی اجتماعی