تهران و ریاض در مسیر آشتی
الکاظمی در حالی این‌طور با اطمینان از نزدیک بودن توافق بین تهران و ریاض می‌گوید که پیش‌تر فواد حسین، وزیر خارجه عراق ضمن اینکه فضای مذاکرات دور پنجم را مثبت ارزیابی کرده بود، از جزئیات آن گفت‌وگوها خبر داده بود. فواد حسین در گفت‌وگو با شبکه الجزیره گفته بود «دیدار اخیر ایران و عربستان در بغداد در سطح امنیتی و با حضور مقامات بلندپایه برگزار شد. دو طرف سعودی و ایرانی بر سر یک یادداشت تفاهم ۱۰بندی به توافق رسیدند. آنها توافق کردند که دور بعدی مذاکرات در سطح دیپلماتیک برگزار شود. در این مذاکرات به موضوع تداوم آتش‌بس در یمن پرداخته شد.»
گفتنی است، سعید خطیب‌زاده سخنگوی وزارت خارجه کشورمان نیز در نشست هفتگی خود با خبرنگاران در این باره گفته بود: «دور پنجم گفت‌وگوهای ایران و عربستان در پنجشنبه هفته گذشته با تلاش‌هایی که دولت عراق انجام داد و تمهیدات و مساعدت‌های دولت عمان در بغداد برگزار شد. این گفت‌وگوها رو به جلو و مثبت بود. چارچوب‌هایی که از قبل پیش‌بینی شده بود در این گفت‌وگوها مورد بررسی قرار گرفت. گفت‌وگوها جدی بود و اگر گفت‌وگوها به سطح سیاسی درجه یک ارتقا پیدا کند می‌توان انتظار داشت که به سرعت شاهد پیشرفت‌های جدی در حوزه‌های مختلف در چارچوب مذاکرات بین دو کشور باشیم.»
این دیپلمات عالی‌رتبه کشورمان در پاسخ به این سوال که با توجه به اخبار منتشرشده در ارتباط با دور پنجم گفت‌وگوها بین ایران و عربستان و اینکه آیا این احتمال وجود دارد که در آینده نزدیک شاهد دیدار وزیران امور خارجه دو کشور ایران و عربستان باشیم، تصریح کرد: «هنوز در آن نقطه قرار نداریم.»ایرج مسجدی سفیر ایران در عراق نیز روز جمعه به «ایرنا» گفته بود: «در دور پنجم گفت‌وگوهای ایران و عربستان که پنجشنبه گذشته بین هیات‌های دو طرف برگزار شد نقشه راهی برای آینده مورد بحث و توافق قرار گرفت؛ هر دو طرف پیشنهادهایی داشتند که بعد از جلسه پنجشنبه در این باره توافقی حاصل و تبدیل به نقشه راهی شد.» او اینکه سفارتخانه‌های دو کشور بازگشایی می‌شوند یا نه را منوط به آنچه در روند مذاکرات می‌گذرد، کرد اما گفت که دور اخیر مذاکرات، برای طرفین تعیین «چارچوب توافق» مهم بوده که به نتیجه رسیده و این خود «ملاک مثبتی» برای روشن کردن «راه آینده» برای دو طرف است.
از آتش‌بس یمن تا جنگ در اوکراین
حال که اظهارات مقامات رسمی مثبت و توام با امیدواری است باید نگاهی هم به اوضاع و تحولات منطقه و جهان نظری انداخت تا معلوم شود که آیا واقعا حصول توافق با عربستان محتمل و نزدیک است؟ سیدجلال ساداتیان، تحلیلگر مسائل بین‌المللی پاسخ را مثبت می‌داند. او در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» گفت: «حسب اخباری که بعد از دور پنجم مذاکرات بین ایران و عربستان منتشر شد، طرفین در ۱۰ موضوع با هم توافق کردند، از جمله اینکه دور بعدی گفت‌وگو به سوی دیدار دیپلمات‌ها برود زیرا تا الان مقامات امنیتی با هم گفت‌وگو می‌کردند. این یعنی گفت‌وگوهای محرمانه که تا الان به توافقات کلی رسیده به مرحله حل و فصل مسائل از سوی دیپلمات‌ها می‌رسد.»
وی افزود: «نکته دوم آتش‌بس در یمن است که نشان می‌دهد این مجموعه با هم به تفاهم رسیده‌اند.»
ساداتیان گفت: «نکته سوم که شاید نتوان به عنوان نشانه مطرح کرد اما حتما اثرگذار بوده است، جنگ روسیه و اوکراین است. در این جریان سعودی‌ها قدری از آمریکایی‌ها ناامید شده‌اند به این خاطر که آمریکا هزینه امنیتی کشورهای منطقه را به عهده خودشان گذاشت و عربستان‌سعودی به جهت رفتاری که دموکرات‌ها و در راس آنها بایدن با بن‌سلمان داشت، به سوی ایجاد تعادل و موازنه‌ای در روابط خارجی خود و به سوی روسیه رفت. اکنون اما با جنگی که شکل گرفت و بی‌اعتباری‌ای که برای روسیه حاصل شد و محکومیت‌های بین‌المللی این کشور و تحریم‌هایی که علیه روسیه اعمال می‌شود (مگر آنکه با توافقی در اوکراین این تحریم‌ها برداشته شود) شاهدیم که غرب تصمیم گرفته روسیه را در تنگنا قرار دهد، در نتیجه عربستان هم در اینجا با یک دیوار بلند مواجه شد و اجبار به این دارد که به نوعی مسائل منطقه‌ای خود را حل و فصل کند و توافقی هم با ایران انجام دهد.»
این کارشناس مسائل بین‌المللی در ادامه گفت: «روابط خارجی ایران با کشورهای مختلف از جمله همسایگان زیر سایه برجام قرار گرفته است.
ولو اینکه دولت جدید می‌گوید ما زلف روابط خارجی خود را به برجام گره نزده‌ایم. به هرحال ایران برای اینکه بگوید، چنین نیست تاکید دارد که ما دنبال گسترش روابط با همسایگان هستیم. البته این صرفا موضع دولت جدید نیست و دولت قبل هم تلاش داشت با کشورهای منطقه به خصوص عربستان به توافق برسد اما این عربستان بود که در لبنان، عراق، سوریه، یمن و هر کجایی که امکانی برای هژمون و ایجاد تعارضات خودش داشت، ایران را به عنوان یک رقیب جدی دیده است.
ایران تلاش خود را کرده تا بتواند این رویکرد را کم‌رنگ کند و سطح تنش را با عربستان کاهش دهد یا اگر امکان‌پذیر بود به کلی تنش‌زدایی کند. این نگاه در ایران سابقه نیز دارد. مثلا در زمان دولت آقای هاشمی توانستیم کاملا با عربستان کنار بیاییم، در زمان آقای خاتمی نیز تاحدودی نتوانستیم ولی بعد در زمان احمدی‌نژاد اختلافات شدت پیدا کرد و به خصوص موضوع برجام برای عربستان امیدواری‌هایی ایجاد کرد که سبب شد در برابر رژیم صهیونیستی منعطف بشوند و لذا در مواردی مواضع مشابه هم گرفتند و تاکید کردند که ایران نباید قدرت هسته‌ای بشود و… مسائل دیگری که اشاره کردم هم مزید بر علت شد. لذا اکنون ایران تلاش می‌کند موانع را از میان بردارد و از روابط خود با عربستان تنش‌زدایی کند.»
گامی به سوی خواسته‌های ایران
جعفر قنادباشی دیپلمات پیشین نیز نزدیک بودن تفاهم بین ایران و عربستان را محتمل می‌داند. او در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» نشانه‌های این موضوع را برشمرد و گفت: «نشانه اصلی این است که مذاکرات فی‌مابین تا دور پنجم برگزار شده و طرفین هم ابراز رضایت کرده‌اند.
این خود یک نشانه امیدوارکننده است زیرا در خیلی موارد کشورها در همان دور اول مذاکرات به گفت‌وگو پایان می‌دهند و مسائل حل‌نشده می‌ماند، یا گفت‌وگوها ادامه می‌یابد بدون اینکه ابراز رضایتی صورت بگیرد. در مذاکرات بین ایران و عربستان اما هم شاهد ادامه گفت‌وگوها هستیم و هم ابراز رضایت طرفین. ضمن اینکه در این مذاکرات درباره روند بازگشایی سفارت و ازسرگیری فعالیت‌های دیپلماتیک هم تصمیم‌گیری‌هایی شده است.»وی افزود: «عراقی‌ها به این موضوع نگاه سیاسی ندارند اما می‌دانیم که از نظر سیاسی هم عربستان واقعا در شرایطی قرار گرفته که علاقه دارد سیاست‌های گذشته را ادامه ندهد.
شاید هم آقای الکاظمی از همین مطلع است. به هرحال عربستان در گذشته سیاست‌های خصمانه‌ای را به اجرا گذاشته بود اما امروز به دلیل مشکلات متعدد می‌خواهد از این سیاست‌ها عقب‌نشینی کند.»
قنادباشی توضیح داد: «به هرحال عربستان در یمن یک سری ناکامی دارد، در داخل عربستان هم مشکلاتی دارد. به خصوص که بیماری ملک سلمان و احتمال جابه‌جایی قدرت و انتقال آن به بن‌سلمان نیز آنها را نیازمند کرده که سیاست خارجی آنها با منطقه یک سیاست آرامی باشد چون سیاست تنش‌آلود می‌تواند به روند انتقال قدرت در این کشور لطمه بزند.»
این کارشناس مسائل سیاست خارجی درباره اهمیت و لزوم رسیدن به توافق با عربستان نیز گفت: «ما علاقه داریم که در منطقه تنش‌ها کاهش یابد تا قدرت‌های بزرگ به بهانه‌های مختلف در منطقه حضور پیدا نکنند. به عبارتی می‌خواهیم بهانه حضور کشورهای غربی در منطقه از میان برود لذا اگر عربستان دست از تنش‌زایی بردارد و منطقه را با سیاست‌های غلط خود متشنج نکند، غربی‌ها نیز از منطقه خواهند رفت.»
وی افزود: «این تحولات احتمالی ما را یک گام به سیاست‌های خودمان که همان منطقه آرام، عاری از تنش و بدون حضور نیروهای خارجی است، نزدیک می‌کند. ما می‌خواهیم ملت‌ها در منطقه با بهره‌برداری از اشتراکات خود، تعاملات خوبی داشته باشند اما دشمن می‌خواهد در این منطقه مناقشه و درگیری و چنددستگی ایجاد شود لذا از این جهت توافق با عربستان در جهت تحقق خواسته‌های جمهوری اسلامی است.»
خوش‌بین به نتیجه
این طور که معلوم است عمده امیدواری‌ها به حل مسائل بین ایران و عربستان از آنجایی ناشی می‌شود که عربستان در هفته‌های گذشته در یمن و لبنان از مواضع خود عقب نشسته و با توجه به اینکه تحلیلگران این دو کشور را عرصه جنگ نیابتی ایران و عربستان به شمار می‌آورند، حالا امیدوار شده‌اند که دو کشور قادر به حل مشکلات خود سر میز مذاکره هم باشند. برخی تحلیلگران اما به ثمربخش بودن گفت‌وگوهای جاری که تلاشی در همین راستا تلقی می‌شود، تردید دارند. مثلا «دیپلماسی ایرانی» به نقل از محمد الیحیی عضو موسسه هدسون نوشته بود: «این گفت‌وگوها، تقریبا محکوم به شکست است. در هسته ماجرا، این مشکل میان ایران و عربستان سعودی نیست بلکه میان ایران و آمریکاست. ایران به عربستان حمله می‌کند چرا که تصور می‌کند ریاض عضوی از نظم امپریالیستی آمریکاست.» حسین موسویان، دیپلمات پیشین ایران و استاد دانشگاه پرینستون اما معتقد است که «هر دو کشور از اهرم کافی علیه یکدیگر برای تضمین گفت‌وگوها برخوردارند».
او گفته است: «مساله کلیدی برای دو طرف، تضمین دوجانبه در زمینه هژمونی منطقه‌ای و نیز ضمانت‌های امنیتی است. عربستان از حمایت آمریکا برخوردار است و ایران هم نفوذ عمیقی در کشورهای منطقه دارد که می‌تواند یک تهدید درازمدت برای عربستان سعودی باشد.»
حال که کشورهای عربی به دلایلی مثل تلاش برای توافق با ایران در قالب برجام یا رویارویی با روسیه در عرصه اوکراین، مکدر هستند، باید دید که نتیجه گفت‌وگوهای بین ایران و عربستان چه خواهد بود؛ مذاکراتی که حداقل عراقی‌ها به آن امیدوارند و تحلیلگران داخلی نیز خوش‌بین.
لینک کوتاه :
