دگرگونی حیات اقتصادی و اجتماعی ایران در پی کشف نفت

 محسن حائری نژاد *

اکتشاف نفت در پنجم خردادماه سال ۱۲۸۷ هجری شمسی با گشودن فصل تازه ای در تاریخ ایران، حیات اقتصادی و اجتماعی این کشو را متحول کرد.

از فوران نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه در مسجدسلیمان و به دنبال آن تولد صنعت نفت ایران، از زمانی که مردم تنها برای روشنایی از نفت خام استفاده می کردند تا به امروز که تقریبا در هر صنعتی، ردپایی از نفت خام و فرآورده های آن دیده می شود، سالها می گذرد.

جورج رینولدز (Goerge Reyneolds) نخستین فردی است که حفاری چاههای نفت را در جنوب ایران با اراده خستگی ناپذیر خود محقق کرد. سال ۱۲۸۰ شمسی زمانی که ۵۰ سال سن داشت به ایران سفر و به عنوان مسئول عملیات حفاری چاه سرخ در قصر شیرین فعالیت خود را با یک گروه حفاری آغاز کرد. 
این فعالیت اگرچه رضایت خاطر شخص ریندلدوز را فراهم می آورد اما عملیات حفاری در این منطقه با وجود کشف نفت به دلیل فاصله زیاد تا دریا و حجم اندک نفت استخراج شده، به لحاظ اقتصادی توجیه نداشت بنابراین تجهیزات حفاری را به جنوب ایران، منطقه نفتون مسجد سلیمان، جایی که اعتقادی به عملیات حفاری در آن نداشت، منتقل کرد.
وی به عنوان مسئول حفاری طی گزارشی به دارسی نوشت: «اگر عملیات حفاری را در ۲ منطقه نفتون و شاردین آغاز کنیم کار من چیزی بیش از دوباره کاری نخواهد بود، به دلیل این که ناگزیرم در بین دو منطقه تردد کنم. اما باید بدانید با تمام دشواریها من تا این تصمیم را به نتیجه نرسانم دست از تلاش بر نخواهم داشت و اگر به من اجازه حفاری در منطقه نفتون را ندهی مثل این است هیچ کاری انجام نداده ام.» نامناسب بودن شرایط جغرافیایی و نبود راههای ارتباطی به حجم مشکلات وی می افزود.
رینولدز که اجرای موفق و کامل عملیات را در گرو رفع این مشکل می دید، در گام نخست جاده ای مناسب احداث و ماشین آلات و تجهیزات لازم را برای آغاز کار حفاری روانه منطقه عملیاتی کرد اما این تازه آغاز مواجهه او با انبوه مشکلات بود. البته وجود این همه مشکل، هیچگاه از ادامه کار نگران نمی شد زیرا مقاوم تر از آن بود که شرایط سخت طبیعی مانع فعالیت او شود یا این که شرایط موجود، روند عملیات را با کندی روبرو کند.
تنها نگرانی او از آن بابت بود که مبادا مدیران شرکت مستقر در لندن، نسبت به دستیابی به ذخایر نفتی قطع امید کنند و طی فرمانی گروه حفاری را از ادامه فعالیت بازدارند. به دلیل همین نگرانی همواره در لابه لای گزارشهای خود مدیران شرکت را نسبت به نتیجه کار امیدوار می کرد. زیرا او سالهای پیش طی گزارشی، لندن نشینان را از وجود نفت در صخره های جنوب ایران مطمئن کرده بود.
به وی توصیه شده بود که حفاری را حداکثر تا عمق ۱۶۰۰ پا ادامه دهد. این عمق برای رینولدز که در جریان عملیات قرار داشت رضایت بخش نبود. پس از گذشت پنج سال از آغاز عملیات، سرانجام نگرانی وی به پایان رسید. نرسیدن به نفت و هزینه سنگین، مدیران شرکت را در لندن مصمم کرد تا دستور توقف عملیات را صادر کنند. طی تلگرافی این دستور به او رسید.
در تلگرافی که به خرمشهر مخابره شد این طور عنوان شده بود که سرمایه شرکت تمام و تصمیم گرفته شده که عملیات حفاری را متوقف کنند و کارکنان مرخص شوند. هر وسیله ای که ارزش حمل به ساحل برای بار کردن در کشتی به مقصد انگلستان را دارد، حمل کنند و رینولدز به انگلیس بازگردد.
فاصله مسجد سلیمان تا خرمشهر که نزدیکترین محل مخابراتی (تلگرافخانه) بود این فرصت را به رینولدز داد تا عملیات حفاری را برای چند روز دیگر ادامه دهد. تلگراف زمانی دریافت شد که عملیات تا مرز موفقیت فاصله چندانی نداشت.
همه چیز از یک اتفاق بزرگ حکایت می کرد. بوی گاز و صدای مهیب، همان چیزی که رینولدز سالها به دنبال آن بود. درست زمانی که ۲ روز به پایان قرارداد هفتساله باقی مانده بود در شب ۲۵ ماه مه سال ۱۹۰۸ میلادی پنجم خردادماه ۱۲۸۷ هجری شمسی نفت از دل نخستین چاه فوران کرد و در شرایطی که مدیران شرکت مأیوس شده بودند، رینولدز مزد تلاش خود را گرفت.
ریندلدوز از صحنه عملیات مسرورانه به دارسی چنین گزارش داد: «مفتخرم گزارش کنم که امروز صبح در ساعت چهار به وقت ایران نفت در عمق ۳۶۰ متری از چاه شماره یک فوران کرد. جزئیات دیگر شامل غلظت و مقدار نفت متعاقبا اعلام خواهد شد.»

به این ترتیب ایران به جمع کشورهای نفتخیز جهان پیوست. کشف نفت در مسجد سلیمان، که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می‌رود، حیات اقتصادی و اجتماعی ایران را دچار تحولی بزرگ کرد؛ انرژی، همواره به عنوان یکی از مهمترین نیازهای امروز بشر مطرح بوده است و بسیاری از روابط و سیاست‌گذاریهای کشورها نیز تحت تأثیر آن صورت می‌گیرد.

رئیس تحقیق و توسعه و مدیریت دانش شرکت راه اندازی و بهره برداری صنایع نفت (OICO)