کم‌کاری در حل ابربحران آب
از سویی افزایش دما و کاهش بارش و افزایش تبخیر ایران وضعیت به مراتب شکننده‌تری نسبت به گذشته پیدا کرده است. اما علاوه بر شرایط جغرافیایی، آنچه بر نگرانی‌ها دامن زده، سیاستگذاری غلط مثل بهره‌کشی از آب‌های زیرزمینی بدون رعایت ضوابط تخصصی، سدسازی و افزایش مصرف، انتقال آب بین‌حوضه‌ای و افزایش جمعیت و ده‌ها مساله ریز و درشت است که در بحران کم‌آبی حتی به آن توجهی نمی‌شود. علاوه بر آن آب‌های مرزی مساله‌ای دیگر است که نیاز به دیپلماسی فعال برای حفاظت از آنها دارد.
ماندن بر مدار ورشکستگی آبی
خیلی‌ها در سال‌های اخیر از ورشکستگی آبی نوشتند و گفتند و حتی فریاد زدند، اما واقعا کو گوش شنوا. هر سال در میانه تابستان و پاییز که اوج کم‌آبی است، سیاستگذاران حداکثر حرکتی که انجام می‌دهند هشدار دادن است و دوباره که زمستان شروع می‌شود با امید به بارش‌های سال آبی بعدی، موضوع به بایگانی می‌رود.
در واقع از دهه‌های گذشته هیچ‌گاه یک سیاست راهبردی مناسب مدیریت منابع آبی در کشور وجود نداشته است و نقشه سیاستگذاری اقتصادی هم نشان می‌دهد که جایابی برخی از کارخانه‌ها از جمله واحدهای فولادی که آب‌بری زیادی هم دارند، مزید بر علت خشکسالی در برخی مناطق شده و هزینه‌های زیادی را بر دوش اقتصاد کشور گذاشته است.شاید تنها حوزه‌ای که موضوع مدیریت بحران در آن چندان محکم استوار نباشد، حوضه آبی است، زیرا عملا اقدامات انجام‌شده نشان می‌دهد که تصمیم‌های دولت‌ها شبیه مسکن عمل کرده و برای حل بحران آب با روش انتقال حوضه به حوضه، اقدام کرده‌اند. حال آنکه تغییر الگوی کشت برای مناطقی که با بحران آب مواجه هستند، می‌تواند کمک بزرگی باشد اما انگار برای سیاستگذاران برنامه شماره ۲ هرگز تعریف نشده است.از همین‌رو، نگاهی به عملکرد سیاستگذاران در دهه‌های گذشته برای حل بحران آب، از یک ورشکستگی خبر می‌دهد که گویا عزمی هم برای عبور از آن نیست. چه آنکه به گفته کارشناسان کم‌آبی می‌تواند عامل تنش‌های درون سرزمینی و هم فراسرزمینی (به ویژه با کشورهای همسایه)، در آینده باشد و امنیت اجتماعی را به مخاطره بیندازد. این تنش‌ها در سال‌های اخیر در داخل کشور و بین استان‌های مختلف شروع شده است حال آنکه کسی به فکر حل اساسی و ریشهای مشکل نبوده و تنها اقدام انجام شده کنترل بحرانهای آبی و نیز انتقال بحران از یک منطقه به منطقه دیگر بوده است.
براساس شاخص‌های آبی سازمان ملل ایران بیش از ۴۰ درصد از منابع آب را مصرف کرده و حدود ۷۰ درصد شهرهای ایران در وضعیت بحرانی قرار دارند.
محمد میرزاوند استاد دانشگاه و عضو اجمن بین‌المللی هیدروژئولوژی گفته است:«ما خیلی وضعیت بدی داریم. تنش شدید آبی وجود دارد. تراز منابع آب زیرزمینی هر سال پایین می‌رود و رودخانه‌ها و تالاب‌ها و چشمه‌ها خشک می‌شوند و آب‌ها آلوده می‌شوند. بنابراین در موضوع آب، ما نه تنها حساب جاری را، بلکه بیشتر حساب پس‌انداز را هم خرج کرده‌ایم.»
دیپلماسی غیرفعال آب
گزارش‌های رسمی نشان می‌دهد که حجم خروجی از رودخانه‌های مرزی ج.ا.ایران حدود ۱۰ میلیارد مترمکعب و حجم آب‌های رودخانه‌های ورودی به کشور نیز حدود ۹-۵ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود که ۲ میلیارد مکعب آن از مرزهای شرقی و مابقی از مرزهای شمال غربی وارد کشور می‌شوند. در ایران حدود ۵ هزار رودخانه کوچک و بزرگ وجود دارد که برخی از آنها دائمی و برخی فصلی هستند و از این تعداد ۱۷ رودخانه بیش از ۳۰۰ کیلومتر مسافت دارد.ایران حدود ۸۹ رودخانه مرزی دارد که شامل ۱۷ رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، ۴ رودخانه ورودی و ۶۸ رودخانه خروجی است. همچنین ۴ رودخانه ورودی عبارتند از: ارس و اترک در شمال ایران که از ترکیه و ترکمنستان سرچشمه می‌گیرند و دو رودخانه هریرود و هیرمند در شرق کشور که سرچشمه آنها افغانستان است. رودخانه‌های خروجی ایران نیز شامل: ۱۴ رودخانه که آب حدود ۵۰ رودخانه فرعی مستقیما به دریای خزر می‌ریزند، ۶ رودخانه به رود ارس می‌ریزند که از مهم‌ترین آنها رودخانه زنگمار است؛ ۹ رودخانه دیگر در شمال غربی و شمال شرقی کشور به کشورهای آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان می‌ریزند که مهم‌ترین آنها رودخانه اترک با آب‌دهی سالانه ۳۵۰ میلیون مترمکعب است؛ ۳ رودخانه لار، پیران و روتک نیز حدود ۵۰ میلیون مترمکعب آب را از ایران به پاکستان جاری می‌کنند و در نهایت ۱۸ رودخانه از غرب وارد عراق می‌شوند و علاوه بر آن ۱۷ رودخانه مشترک مرزی اعم از فصلی و دائمی نیز حدود ۱۲۲۷ کیلومتر از مرزهای ایران را تشکیل می‌دهند.
خارج از این مبحث اگر اقدامی متصور باشد در حیطه وظایف وزارت خارجه است و وزارت نیرو دخالتی ندارد. اما قطعا با کشورهای همسایه در حوزه رودخانه‌های مرزی دیپلماسی آب را پی می‌گیریم و در حال حاضر اقدام دیگری را حداقل در بخش فنی متصور نیستیم و اعتقاد داریم که این مسائل از طریق دیپلماسی حل می‌شود و اقدامات دیگر تاثیرگذاری پایداری نخواهد داشت.
در سال‌های گذشته کشورهای همسایه برای حفاظت از منابع آبی خود سیاستگذاری منظمی را در پیش گرفته‌اند، با این حال عملکرد دولت‌های ایران در این زمینه نشان می‌دهد که نه تنها موضوع دیپلماسی آب چندان پیگیری نشده، بلکه عواقب آن این روزها گریبان کشور را گرفته است. مهم‌ترین این معضل پروژه‌های سدسازی ترکیه است.
فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب درباره پروژه داپ و گاپ و تاثیر سدسازی ترکیه بر ایران به ایلنا گفته است: کشور ترکیه در راستای سیاست‌های توسعه‌ای پروژه‌هایی را در بخش آب آغاز کرده که از مهم‌ترین آنها داپ و گاپ هستند؛ داپ در حوضه آبریز رودخانه ارس و گاپ در حوضه آبریز دجله و فرات و در بالادست واقع شده و قرار است آب را ذخیره‌سازی کنند، اگر ترکیه معیارهای زیست‌محیطی را رعایت نکند در پایین‌دست منجر به اتفاقاتی خواهد شد اما اگر حق‌آبه زیست‌محیطی تعیین و کشور ترکیه مجاب به رعایت شود، از آسیب جلوگیری می‌شود. پروژه گاپ روی حوضه رودخانه‌های دجله و فرات اجرایی می‌شود، ایران از فرات سهمی ندارد اما ۶ درصد از آورد ۷۸ میلیارد مترمکعبی دجله در کشور ما واقع شده است. ما به خاطر اقدامات بشردوستانه و حسن همجواری با کشور عراق در این سهم اندک هم سعی کردیم حق‌آبه زیست‌محیطی را رعایت کنیم و آب را به سمت پایین‌دست رهاسازی می‌کنیم، اما اجرای پروژه گاپ از سوی ترکیه تبعات زیست‌محیطی بر پایین‌دست داشته به طوری که شاهد ورود ریزگردها به ایران هستیم.سخنگوی صنعت آب با اشاره به سدسازی‌های ترکیه، عراق و سوریه روی دجله و فرات گفته است: آورد دجله حدود ۴۳ میلیارد مترمکعب است اما ۳ برابر این آورد؛ یعنی حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب مخزن برای اهداف ذخیره‌سازی آب از سوی سه کشور به خصوص ترکیه و عراق ایجاد شده است، آورد فرات هم حدود ۳۰ تا ۳۴ میلیارد مترمکعب است که ۵ برابر آن یعنی حدود ۱۷۰ میلیارد مترمکعب بارگذاری مخزن اتفاق افتاده است.او تاکید می‌کند: ما نگران اقدامات سدسازی و ایجاد مخازن روی دجله و فرات هستیم، زیرا در بخش ترکیه از طریق دیپلماسی مباحث را دنبال می‌کنیم که تضمین‌هایی حاصل شود تا تبعات زیست‌محیطی ایران را تهدید نکند، هرچند این تهدیدها فراتر از ایران بوده و کل منطقه را تحت‌الشعاع قرار داده است، چند بار نیز از کشور عراق دعوت رسمی به عمل آوردیم که بتوانیم معاهداتی داشته باشیم تا از تبعات منفی زیست‌محیطی بر ایران جلوگیری شود اما از سوی مقامات عراق استقبال نشد ولی ما همچنان پیگیر موضوع هستیم.سخنگوی آب بر این باور است که وزارت نیرو اقدامات خود را در حوزه دیپلماسی انجام می‌دهد، خارج از این مبحث اگر اقدامی متصور باشد در حیطه وظایف وزارت خارجه است و وزارت نیرو دخالتی ندارد. اما قطعا با کشورهای همسایه در حوزه رودخانه‌های مرزی دیپلماسی آب را پی می‌گیریم و در حال حاضر اقدام دیگری را حداقل در بخش فنی متصور نیستیم و اعتقاد داریم که این مسائل از طریق دیپلماسی حل می‌شود و اقدامات دیگر تاثیرگذاری پایداری نخواهد داشت.
لینک کوتاه :