تهدیدها و فرصت‌های صنعت پالایشی/چالش مدیریت دولتی
به گزارش جهان صنعت نیوز: به طور کلی در بازار سهام ایران شش نماد پالایشی فعالیت دارند که از این ۶ نماد دو شرکت پالایش نفت شیراز «شراز» و پالایش نفت لاوان «شاوان» در بازار دوم فرابورس معامله می‌شوند و چهار نماد دیگر شامل پالایش نفت تهران «شتران»، پالایش نفت اصفهان «شپنا»، پالایش نفت بندرعباس «شبندر» و پالایش نفت تبریز «شبریز» بورسی هستند. این نمادها عموما مورد توجه سهامداران هستند و می‌توانند به عنوان لیدر بازار نیز عمل کنند. به‌رغم سودسازی این شرکت‌ها اما ریسک‌های زیادی نیز به دلیل نحوه مدیریت کلان اقتصادی در ایران گریبانگیر آنهاست و حاشیه سود آنها را در قیاس با نمونه‌های جهانی پایین آورده است. یکی از مهم‌ترین مشکلات پیش روی این صنعت، پایین بودن ضریب پیچیدگی است که به دلیل عدم بهروزرسانی خطوط تولید ناشی از کمبود منابع مالی و فشار تحریم‌ها رخ داده و نتیجه آن کاهش حاشیه سود صنعت بوده است.
به فرآیندهایی که روی نفت خام انجام می‌شود تا به فرآورده‌های نفتی تبدیل شود، پالایش گفته می‌شود. یکی از نکات مهم در فرآیند پالایش و استخراج نفت این است که باید به‌صورت پیوسته و مداوم انجام شود. در غیر این صورت، این موضوع می‌تواند منجر به نابودی چاه‌های فعال و از بین رفتن ذخایر نفتی شود. صنعت پالایشی به دو بخش بالادستی و پایین‌دستی تقسیم می‌شود؛ صنایع بالادستی صنعت پالایش هرگونه عملیات مربوط به اکتشاف مخازن، حفاری، تولید، بهره‌برداری و حمل‌ونقل نفت‌خام یا گاز را بر عهده دارند و صنایع پایین‌دستی صنعت پالایش نیز عملیات تصفیه و پالایش در تاسیسات پالایشی جهت تولید فرآورده‌های نفتی و گازی را انجام می‌دهند.
انواع نفت به عنوان پایه تولید در صنعت پالایشی
مدل‌های مختلفی از نفت در جهان وجود دارد که بر اساس فاکتورهای مختلف از جمله چگالی، درصد گوگرد و نوع معاملات می‌توان آنها را طبقه‌بندی کرد. انواع نفت بر اساس چگالی را می‌توان از این قرار دانست: نفت سنگین که به‌راحتی استخراج نمی‌شود و به تکنولوژی بالایی برای استخراج نیاز دارد؛ این نکته حائز اهمیت است که محصولات تولید شده از نفت سنگین ارزش‌افزوده بالایی نخواهند داشت. نفت سبک یکی دیگر از انواع نفت در طبقه‌بندی بر اساس چگالی است؛ تولید نفت سبک برای کشورها ارزش‌افزوده بالاتری دارد و اکثر کشورها در پی افزایش میزان استخراج این نوع نفت هستند و نفت متوسط که ترکیبی از نفت سنگین و سبک است. در دسته‌بندی دیگر می‌توان انواع نفت را بر اساس درصد گوگرد طبقه‌بندی کرد. اگر در ترکیب نفت درصد گوگرد بیشتر از ۵/۰ درصد باشد آن نفت، نفت ترش خواهد بود. نکته‌ای که باید به آن توجه کرد این است که بیشتر نفت خام دنیا از نوع ترش است. همچنین اگر در ترکیب نفت درصد گوگرد کمتر از ۵/۰ درصد باشد آن نفت، نفت شیرین خواهد بود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بیشتر نفت خام موجود در جهان، از نوع سبک و شیرین است. قیمت نفت ترش نسب به شیرین پایین‌تر بوده، زیرا محصولات تولید شده از این نوع نفت ارزش‌افزوده بالایی ندارند. بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان کارتل نفتی اوپک هستند که بیش از ۶۵ درصد ذخایر جهان و ۴۰ درصد تولید جهان را در اختیار دارند. مهم‌ترین نفتی که برای کشورهای خاورمیانه به‌خصوص ایران اهمیت دارد نفت OECD است، چراکه بخشی از فرآیند قیمت‌گذاری خوراک و فرآورده‌ای نفتی شرکت‌های پالایشی از قیمت این نوع نفت تاثیر می‌گیرد. این نفت ترکیب یازده نفت مختلف است و نوع آن ترکیبی از نفت سبک و سنگین است.
اهمیت نوع محصولات در سودسازی شرکت‌ها
محصولات متنوعی را می‌توان از پالایش نفت خام به‌دست آورد. در ابتدا نفت خام استخراج و وارد برج تقطیر می‌شود و براساس نقطه جوش فرآورده‌ها، محصولات تفکیک شده و تبدیل به محصول نهایی می‌شوند. ذکر این نکته ضروری است که هرچه محصولات در قسمت بالاتر برج تقطیر قرار داشته باشند، ارزش اقتصادی بالاتری خواهند داشت. این نکته زمانی بااهمیت می‌شود که بخواهیم سبد محصولات تولیدی شرکت‌ها را با یکدیگر مقایسه کنیم تا بهترین شرکت از لحاظ شاخص‌های ارزندگی را برای سرمایه‌گذاری انتخاب کنیم. عموما در پالایشگاه‌های ایران از هر بشکه نفت خام دریافتی، ۵۰ درصد آن به بنزین، ۳۰ درصد به گازوییل و ۲۰ درصد به نفت سنگین یا مازوت تبدیل می‌شود. در جهان این درصدها به‌دلیل استفاده از تکنولوژی‌های جدید، متفاوت است. به‌ترتیب ارزش محصولات و درجه حرارت در برج تقطیر به این شرح است: گاز که به‌صورت صنعتی و خانگی مصرف می‌شود، بنزین که سوخت انواع موتورهای بنزین‌سوز است، نفتا که خوراک واحدهای الفین و آروماتیک پتروشیمی‌هاست، نفت سفید که سوخت وسایل گازسوز خانگی، صنعتی و چراغ‌های روشنایی است، گازوییل یا نفت‌گاز که سوخت اصلی ماشین‌آلات سنگین است و در صنایع حمل‌ونقل کشور اهمیت بالایی دارد، روان‌کننده که این محصول در گروهی متفاوت به نام روانکارها استفاده و تحلیل می‌شود. متاسفانه در سایت TSETMC شرکت‌های تولیدکننده روانکار زیرمجموعه صنعت فرآورده‌های نفتی و هم‌گروه با پالایشگاه‌ها در نظر گرفته شده‌اند در حالی که این دو صنعت کاملا با هم متفاوت هستند. دیگر محصول نیز نفت کوره است که سوخت نیروگاه‌ها و موتورهای دیزلی ثابت است. قیر نیز یکی دیگر از محصولات این صنعت است که مصرف جاده‌ای و صنعتی دارد.
ریسک صنعت پالایش در ایران
در جهان شرکت‌های پالایشی عملیات پالایش و پخش را با هم انجام می‌دهند. در صورتی که در ایران شرکت‌های پالایشگاهی به پالایش نفت پرداخته اما فروش محصولات آنها برعهده شرکت کلی پالایش و پخش است. این تفاوت میان شرکت‌های پالایشی داخلی و خارجی ریسک سرمایه‌گذاری در این صنعت را در ایران افزایش داده است، چرا که روند نظارت بر صنعت و قیمت‌گذاری کاملا سیاسی خواهد بود. لذا برای تحلیل بهتر این صنعت نیاز به تسلط نسبی در مباحث اقتصاد سیاسی خواهیم داشت. در شرکت‌های پالایشگاهی فعال در دنیا فرآیند به این صورت است که شرکت پس از خرید نفت خام از دولت، عملیات پالایش را انجام داده و محصول نهایی را به‌فروش می‌رساند و مالیات بر درآمد فروش خود را به دولت پرداخت می‌کند. در ایران با توجه به فروش مستقیم محصولات پالایشگاه‌ها توسط خود دولت مالیاتی از محل درآمد برای شرکت‌های پالایشگاهی درنظر گرفته نمی‌شود، اما اختیار فروش از شرکت‌ها گرفته شده و پخش محصول توسط شرکت ملی پالایش پخش انجام می‌شود.
عوامل اثرگذار بر سودآوری صنعت پالایش
عوامل متعددی بر سودآوری صنعت پالایش اثرگذار هستند. از جمله آنها قیمت نفت خام است؛ با توجه به ماهیت شرکت‌های پالایشی افزایش قیمت نفت خام با تاثیر بر موجودی شرکت‌ها اهمیت دارد. گفتنی است شرکت‌های پالایشی برای دو هفته نسبت به ظرفیت خود اقدام به نگهداری موجودی می‌کنند. همچنین افزایش میزان تخفیف در هر بشکه نفت اهمیت بالایی دارد؛ میزان تخفیف در هر بشکه بر اساس فرمول جدید ۵درصد است. بنابراین با افزایش میزان قیمت نفت میزان تخفیف اعطا شده نیز افزایش پیدا خواهد کرد. بر این اساس عامل قیمت نفت خام تاثیر مثبتی بر سودآوری شرکت‌های پالایشی خواهد داشت. از عوامل تاثیرگذار بر قیمت نفت خام می‌توان به مواردی چون سیاست‌های اوپک‌پلاس، میزان ذخایر نفت در کشورها، میزان و سطح حمل‌ونقل دریایی و هوایی اشاره کرد. کرک اسپرد دیگر عامل موثر است؛ تفاوت بین قیمت یک بشکه نفت و فرآورده‌های تولید شده را به‌اصلاح کرک اسپرد می‌گویند. به‌صورت کلی می‌توان گفت محصولاتی که در بالای برج تقطیر تولید می‌شوند به‌ترتیب کرد اسپرد بالاتری نسبت به فرآورده‌های تولید شده در پایین برج تقطیر دارند. توجه شود که در تعدادی از محصولات که در پایین برج تقطیر قرار دارند از جمله نفت کوره، شاهد کرک اسپرد منفی هستیم. به این صورت که قیمت نفت کوره به‌عنوان محصول نهایی، از نفت خام به‌عنوان ماده اولیه کمتر است. این نکته را باید درنظر گرفت که افزایش قیمت نفت خام به‌معنی افزایش حتمی قیمت محصولات و کرد اسپرد آنها نیست. هرکدام از محصولات پالایشی، براساس عوامل تاثیرگذار بر عرضه و تقاضای آن محصول قیمت‌گذاری شده و تفاوت تغییرات قیمت این محصولات و تغییرات قیمت نفت خام، باعث ایجاد نوسان در کرک اسپرد خواهد شد. قیمت ارز نیز عامل موثر دیگری در سودآوری صنعت پالایشی است؛ نرخ ارزی که شرکت‌های پالایشی از طریق آن معاملات خود را انجام می‌دهند نرخ ارز نیمایی است. واضح است که بالا رفتن نرخ نیمایی باعث رشد سودآوری این شرکت‌ها خواهد شد.
سهم ایران از بازار جهانی
پس از سال ۲۰۰۸، عمده کشورهای جهان به سمت افزایش ظرفیت پالایشی خود حرکت کرده‌اند. در آسیا کشورهایی نظیر چین، عربستان، کویت، امارات و مالزی سرمایه‌گذاری کلانی در جهت افزایش ظرفیت پالایشی خود انجام داده‌اند. نکته حائز اهمیت اینکه همه این طرح‌ها، ادغام پالایشگاه و پتروشیمی یا همان پتروپالایشگاه بوده‌اند. این واحدهای صنعتی بخشی از فرآورده‌های نفتی مستقیم را به مواد پتروشیمیایی تبدیل می‌کنند.
قیمت نفت خام و حاشیه سود صنعت پالایش
اگر چه در این گزارش هدف پیش‌بینی قیمت نفت خام نیست اما دو سناریو برای نفت خام وجود دارد؛ سناریوی نخست، افزایش قیمت به دلیل بالا رفتن هزینه تولید برخی از تولیدکنندگان اصلی است. سناریوی دوم نیز کاهش قیمت به دلیل توسعه انرژی‌های سبز است. به طور کلی رفتار حاشیه سود صنایع پالایشی در واکنش به تغییرات قیمت نفت خام براساس شرایط بازار محصولات منطقه‌ای، نوع خوراک و الگوی پالایشی متفاوت است ولی به عنوان یک اصل کلی، تاثیرپذیری پتروپالایشگاه‌ها از تغییرات در قیمت نفت خام، به دلیل تنوع در سبد محصولات تولیدی، کمتر از پالایشگاه‌های کلاسیک است. با وجود اینکه سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پالایشی برای کشورهای دارای ذخایر نفت و گاز، صرفه اقتصادی ندارد اما در کشوری مانند ایران که فروش نفت خام متاثر از شرایط تحریمی است، این پروژه‌ها یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با فشار تحریم‌ها است. درآمد ناشی از فروش نفت خام در سال ۱۳۹۹، ۱/۴ میلیارد دلار بوده است، درصورتی که درآمد ناشی از فروش محصولات پتروشیمی در این سال حدود ۱۰ میلیارد و بنزین حدود ۳ میلیارد دلار بوده است.
تفکیک محصولات تولیدی صنعت پالایش
به دلیل سنگین بودن نفت خام در ایران، پالایشگاه‌های ایران ۲ برابر پالایشگاه‌های جهان، ته ماند سنگین تولید می‌کنند و نکته بااهمیت این است که مهم‌ترین دلیل پایین بودن سودآوری صنعت پالایش در ایران، تولید ته ماند بالا است! با فرض قیمت نفت ۵۸ دلاری ایران، سود خالص تبدیل یک بشکه نفت به محصولات پالایشی برابر ۲/۷ دلار خواهد بود. ( گفتنی است در این محاسبات ۵ درصد تخفیف خوراک در نظر گرفته شده است.)
ضریب پیچیدگی
ضریب پیچیدگی یا قابلیت تولید فرآورده‌های سبک با ارزش‌افزوده بالاتر رابطه مستقیمی با حاشیه سود پالایشگاه دارد به گونه‌ای که برای دو پالایشگاه با خوراک مشابه، پالایشگاه دارای ضریب پیچیدگی بالاتر، حاشیه سود بیشتر و پالایشگاه با ضریب پیچیدگی پایین‌تر، حاشیه سود کمتری خواهد داشت. پروژه کیفی‌سازی پالایشگاه‌ها می‌تواند در این مسیر راهگشا باشد. این پروژه‌ها به منظور حذف گوگرد و برخی ترکیبات مزاحم دیگر در سوخت‌های مایع (از جمله بنزین، گازوییل و نفت سفید) هستند. به گونه‌ای که این سوخت‌ها به هنگام استفاده حداقل آلودگی و آسیب را برای محیط‌زیست ایجاد کنند. متوسط حاشیه سود پالایشگاه‌های کشور حدود ۳ دلار بر بشکه است. کاهش سهم ته ماند سنگین پالایشگاه‌های کشور از ۲۳ درصد به ۱۰ درصد می‌تواند حاشیه سود را تا ۳ تا ۴ دلار بر بشکه افزایش دهد.
راهکارهای بهبود وضعیت صنعت در ایران
گام نخست در بهروزرسانی و بهبود وضعیت صنعت پالایشی در ایران برآورد سرمایه مورد نیاز در صنایع پالایش و پتروپالایش است. در همین حال باید واقع‌بینی در میزان درصد تولید محصولات پتروشیمی در پتروپالایشگاه‌ها را پیشه کرد. به طور کلی با توجه به ارزش‌افزوده بالاتر محصولات پتروشیمی نسبت به محصولات سوختی، حاشیه سود پتروپالایشگاه با افزایش میزان درصد تولید محصولات پتروشیمی افزایش پیدا می‌کند. این مهم توامان با بالا رفتن هزینه سرمایه‌گذاری و کاهش نرخ بازگشت طرح است که لزوم اجرای مرحله به مرحله‌ای این طرح‌ها را نمایان می‌کند.
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانپیشنهاد ویژهلینک کوتاه :