رمزگشایی از فاجعه مرمتی در مسجد جامع عباسی

به گزارش جهان صنعت نیوز: وعده‌های مطرح‌شده برای مرمت سریع و چندباره مسجد جامع عباسی باعث ایجاد دلهره دوباره در میان جامعه دانشگاهی شد و تعدادی از دانشگاهیان در نامه‌ای خطاب به علیرضا ایزدی مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان خواستار توقف هرگونه اقدام شتابزده برای مرمت چند باره گنبد شدند.

برای بررسی بیشتر علل بروز فاجعه مرمتی در گنبد مسجد جامع عباسی میدان نقش‌جهان اصفهان گفت‌و‌گویی را با داوود اسد‌‌الله وش‌عالی- سخنگوی انجمن صنفی سراسری مرمتگران آثار فرهنگی و هنری- ترتیب دادیم. وی که کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی است، نبود نظارت، ساز و کار نامناسب انتخاب پیمانکار و بی‌توجهی به اصول مرمت گنبد را از جمله علل مرمت نامطلوب مسجد جامع عباسی عنوان می‌کند.

مشروح مصاحبه «جهان‌صنعت» با داوود اسدالله وش‌عالی- کارشناس ارشد مرمت اشیای فرهنگی و تاریخی-  در خصوص علل بروز مشکل در مرمت مسجد جامع عباسی در پی می‌آید.

– مرمت گنبدهای بزرگ همچون گنبد مسجد جامع عباسی نیازمند استفاده از شیوه‌های مرمت اصولی است. برای جلوگیری از اعوجاج و چین و چروک در هنگام مرمت گنبدهای بزرگ نظیر گنبد مسجد جامع عباسی اصولا از چه ساز و کاری استفاده می‌شود؟

مرمت چنین حجم بزرگی مثل گنبد مسجد جامع عباسی فرآیند زمان‌بری است و نیاز به کار بسیار دقیقی دارد و زمانی نیز که دارند گنبد را می‌سازند پیش‌بینی این موضوع را می‌کنند. این نوع سازه که ترکیبی از آجر و کاشی است نیاز به این پیش‌بینی‌های مرمتی دارد و نوع کاشی نیز می‌طلبد که آن را در دوره‌های مشخصی مرمت کنید. بنابراین مرمت گنبد از قبل پیش‌بینی شده و می‌بایست انجام می‌شد.

در ساخت چنین گنبدهایی قالبی هست که دور گنبد می‌گردیده و اسم آن هنجار است و بهتر بود در دوره‌های مرمتی از این هنجار برای مرمت گنبد مسجد جامع عباسی استفاده می‌شد.

توجه داشته باشید چشم کسی که روی گنبد قرار گرفته و قصد مرمت دارد بیش از ۴متر از گنبد را نمی‌بیند چرا که گنبد قوس دارد و اگر مشکلی در اجرا به وجود آمده باشد مرمتگر بیش از ۲ تا ۴ متر را نمی‌تواند مشاهده کند.

بنابراین یا مرمتگر می‌بایست از فاصله دورتر به گنبد نگاه کند و یا قالب مورد اشاره(هنجار) روی گنبد قرار داشته باشد.

– مشکل مرمت مسجد جامع عباسی چیست و به چه نکات و تکنیک‌هایی در مرمت این اثر فاخر تاریخی توجه نشده است؟  

در ابتدا باید بگویم متاسفانه در مرمت مسجد جامع عباسی از روش مناسب استفاده نشده است. در درجه دوم انتخاب یک فرد مناسب برای مرمت مسجد جامع عباسی اصولا با یک مناقصه ساده و سپردن مرمت به کسی که قیمت پایین‌تری ارائه دهد قابل انجام نبوده است. برای چنین مرمتی حتما می‌بایست یک شورای راهبری ترتیب داده می‌شد و این شورا با برگزاری جلسات منظم اقداماتی را که پیمانکار می‌خواسته انجام دهد بررسی می‌کرد و در نهایت یک جمعی از متخصصان این مرمت را انجام می‌دادند و با یک بررسی جامع‌تر مسائل ساختاری و شالوده‌ای گنبد نیز بررسی می‌شد.

اینکه یک پیمانکار حتی خوش‌سلیقه و سابقه برای مرمت به کار گرفته شود لزوما مطلوب بودن نتیجه کار را تضمین نمی‌کند. بنابراین دو عامل شامل ضعف نظارت و ضعف تکنیکی اجرا را عامل مرمت نامناسب مسجد جامع عباسی می‌دانم.

– آیا این مرمت نامناسب مسجد جامع عباسی که باعث شکل‌گیری موجی از انتقادات از سوی فعالان و دوستداران میراث فرهنگی شده است قابل اصلاح است؟

هر عملیات مرمتی روی گنبدهایی نظیر گنبد مسجد جامع عباسی قابل اصلاح است اما این اصلاح هم هزینه‌بر است و هم آبروی اصفهان را که این همه سابقه مرمت بناهای تاریخی دارد به مخاطره می‌اندازد. این معماری در اصفهان شکل گرفته و در این شهر معماران و کاشی‌کاران برجسته‌ای وجود دارند لذا آنچه که اتفاق افتاده است یک مقدار بد است. البته باید این را در نظر داشت که کاشی‌های گنبد، کاشی‌های مربوط به دوره صفوی نیست و این گنبد در دوره‌های مختلف مرمت شده است اما این موضوع از حساسیت کار نمی‌کاهد و می‌بایست مرمتگر روش درستی را پی می‌گرفت که فرآیند مرمت به این اتفاق ناخوشایند ختم نشود.

– وجود طرح مرمتی برای مرمت آثار تاریخی امری ضروری است که می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، آیا برای مرمت صورت‌گرفته در مسجد جامع عباسی طرح مرمتی وجود داشته است؟

سازمان میراث فرهنگی اصفهان به دلیل سابقه و تجربه بالایی که در مرمت آثار تاریخی دارد در اکثر موارد خودش را مستلزم آن نمی‌داند طرح مرمتی تهیه کند. اگر هم طرحی تهیه کند به عنوان چند توصیه به پیمانکار خود ابلاغ می‌کند که چه کارهایی را انجام داده و یا از انجام چه کارهایی اجتناب کند.

طرح مرمت در چنین گنبدی به معنای آن است که یک مطالعات اولیه داشته و آسیب‌شناسی کرده باشید و در نهایت به یک روش درمان برسید که من خبر ندارم چنین کاری انجام شده باشد. آنچه که من شخصا از مصاحبه‌ها و صحبت‌های پیمانکار دریافت کردم، ظاهرا فقط از طرح روتین  و معمول برای مرمت گنبدها پیروی شده و قرار بوده که نظارتی نیز صورت گیرد که متاسفانه کامل اتفاق نیفتاده است.

– اینکه گفته می‌شود در مرمت‌های قبلی رنگ به کار رفته برای مرمت کاشی‌ها درست انتخاب نشده و در این مرمت اخیر رنگ کاشی‌ها را به رنگ اصلی آن برگردانده‌اند درست است؟

میدان نقش‌جهان دو گنبد دارد که یکی گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله بوده و دیگری گنبد مسجد جامع عباسی است. گنبد شیخ‌لطف‌الله زمینه‌اش کاشی- آجر است یعنی لعاب ندارد و صرفا نقوش است که لعاب دارند.

گنبد مسجد جامع عباسی زمینه‌اش لعاب فیروزه‌ای دارد و گل‌هایی که رویش هستند رنگ‌های دیگری دارند. در دوره‌های گذشته بعضا با رنگ‌های دیگری مرمت شده‌اند و شاید به دلیل سلیقه کاشی‌کار این اتفاق افتاده است. البته صرفا در خصوص برخی از نقوش اسلیمی و گل‌هایی که بین این نقوش بوده با رنگ‌های متفاوت مرمت شده‌اند. در مرمت جدید هشت نقش تکرار‌شونده روی گنبد را به حال اولیه بازگردانده‌اند تا اصلاح شود.

– اگر قرار باشد برای اصلاح مرمت مسجد جامع عباسی اقدام شود آیا می‌توان اشتباهات صورت‌گرفته را جبران کرده و گنبد را به حال صحیح اولیه مرمت کرد؟ این کار چقدر زمان می‌برد؟

گنبد حتما می‌بایست به شکل اصلی که از ابتدا بوده است برگردد و می‌توان آن را به شکل اولیه بازگرداند. وقتی گنبد سال‌های سال به شکل صحیح و اولیه خود بوده با یک خطای پیمانکار خراب نمی‌شود. یک فیلمی در فضای مجازی هست که یک استادکاری در خصوص شیوه به کار رفتن نقوش در گنبد مسجد جامع عباسی  توضیح داده و خطاهای آن را می‌گوید. شما فکر نکنید که خیلی از گنبدهایی که از دور به آنها نگاه می‌کنیم این خطاها را ندارند بلکه خطاهایی دارند اما در مقیاس به آن بزرگی دو یا سه سانتیمتر اصلا به چشم نمی‌آید. البته درست است که اگر کار خیلی خوب اجرا شود بسیار عالی است اما می‌خواهم بگویم که گنبدهای قدیمی هم به لحاظ نقش خالی از خطا نبوده‌اند اما به لحاظ فرم، شکل و نمایش نهایی که دیده می‌شوند می‌بایست به یک حال ایده‌آلی که فرم نهایی گنبد است برسد.

این کار شدنی است و با توجه به تعداد استادکار و امکاناتی که تیم اجرا‌کننده دارد قابل اجرا است؛ اگر مصالح لازم تامین شده و تیم متخصص کار کرده و عجله‌ای که باعث بروز این خطا شد نیز نباشد این گنبد اصلاح خواهد شد.

– یعنی فکر می‌کنید برای مرمت صحیح و اصولی گنبد می‌بایست سیزده سال دیگر زمان صرف شود؟

خیر. بسیار کمتر. سیزده سال برای مرمت کل گنبد نیز زیاد است. به خاطر دارم که در یک مقطعی مرمت مسجد جامع عباسی متوقف شده بود و لذا این سیزده سال زمان اجرا نبود. به نظرم شاید بشود مشکل مرمتی فعلی را ظرف یک یا دو سال برطرف کرد.

در نهایت می‌خواهم بگویم با مساجد تاریخی همچون مسجد جامع عباسی نباید همچون یک خانه تاریخی برخورد شود. اینکه برای گنبد جامع عباسی مناقصه برگزار کنیم و قیمت را ملاک قرار دهیم روش مناسبی نیست. برای این مساجد و بناهای شاخص فرآیندی که برای مرمت اتفاق می‌افتد ‌باید به یک کارشناسی جمعی برسد و با یک تصمیم جامع و نظارت مستمر این آثار را مرمت کرد.

اجتماعی و فرهنگیاخبار برگزیدهپیشنهاد ویژهخواندنی