فاجعه تخریب بافت تاریخی یزد

به گزارش جهان صنعت نیوز: ساختمانی که از دوره قاجار سرپا بوده و بروز بلایای طبیعی خم به ابرویش نیاورده، حالا مثل پنیر از وسط نصف شده و در چشم برهم‌زدنی تبدیل به تلی از خاک شده است.مشکل اما محدود به این خانه تاریخی نیست و بروز سیل و بلایای طبیعی تمام بافت تاریخی استان یزد را با خطر جدی مواجه کرده است. آن‌طور که کارشناسان مرمت آثار تاریخی به «جهان‌صنعت» گفته‌اند علت اصلی بروز این فاجعه به خارج از شهر برمی‌گردد و پروژه‌های عمرانی و جاده‌ای و شهرک‌سازی در خارج از شهرها باعث شده که مسیر گذر آب بسته شده و حجم انبوه آب از خارج از شهر به یکباره وارد شهر شود.

از سوی دیگر ضعف مدیریت شهری و توجه نکردن به شیب کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف بافت تاریخی باعث شده که آب در بناهای تاریخی جمع شده و این بناهای خشتی را به سادگی تخریب کند. نباید از نظر دور داشت که بدون سکنه ماندن خانه‌های تاریخی نیز یکی دیگر از علل بروز فاجعه در بافت تاریخی یزد است. در واقع خانه‌های تاریخی خالی و بدون سکنه به دلیل بسته بودن ناودان‌ها و مسیر‌های گذر آب بر شدت فاجعه افزوده‌اند. در این گزارش سعی کرده‌ایم ضمن گفت‌وگو با مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد، علی‌اکبر دهقان طزرجانی سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفت و یک کارشناس مرمت و احیای بناهای تاریخی علل بروز فاجعه در بافت تاریخی استان یزد و شهرستان تفت را بررسی کرده و راهکارهای خروج از وضعیت فعلی را مطرح کنیم.

حجم آسیب‌های وارده

دکتر احمد آخوندی مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد در خصوص میزان خسارات وارده به یزد بر اثر سیل اخیر به «جهان‌صنعت» گفت: در حال حاضر نمی‌توانیم برآوردی از میزان خسارات وارده به بافت تاریخی یزد داشته باشیم چراکه برخی از خانه‌های تاریخی درشان بسته است و نیاز به ۲۴ساعت زمان برای انجام بررسی‌های بیشتر داریم و پس از شناسایی و انجام برآورد اطلاعات مربوطه را منتشر می‌کنیم.

وی در پاسخ به این نقد خبرنگار «جهان‌صنعت» که خانه‌های تاریخی یزد سال‌ها پابرجا بوده و آسیب ندیده‌اند پس علت این حجم بالای آسیب در سیل اخیر چیست گفت: در حال حاضر هم خانه‌هایی که کسی در آن ساکن است و مرمت اصولی شده آسیب ندیده است. جاهایی آسیب‌دیده که خانه (تاریخی) بدون سکنه بوده و یا مرمت غیراصولی صورت گرفته است.

وی افزود: پیش‌بینی‌های لازم برای ایجاد مسیر گذر آب صورت گرفته بود. در حال حاضر هفت یا هشت قنات در بافت(تاریخی) یزد وجود دارد که راه آب‌ها به آن متصل هستند و از این بابت مشکلی وجود نداشته است.

علی‌اکبر دهقان طزرجانی سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفت نیز در خصوص آسیب‌هایی که به بناهای تاریخی شهرستان تفت در اثر وقوع سیل وارد شده گفت: ۳۶۰ روستا در اطراف شهرستان تفت استان یزد وجود دارد که در ۳۰۰روستا آثار تاریخی ثبتی و یا غیرثبتی وجود دارد که به آنها آسیب‌هایی وارد شده و مردم منتظر هستند که برای مرمت به آنها کمک کرده و یا به آنها (برای مرمت) نظر بدهیم. (پیش از وقوع سیل) رصد لازم در خصوص بخش عمده‌ای از این حدود ۳۰۰ روستا صورت گرفته است، همچنین در خصوص بناهای تاریخی تفت و وضعیت ناودان‌های آنها پیش از وقوع سیل بررسی‌های لازم از سوی اداره میراث صورت گرفته بود اما شدت سیل و باران و حجم بارندگی به شکلی بوده که فرسایشی است. باتوجه به فاصله زیاد بین بارندگی نفوذ آب بیشتر شده است، همچنین بافت خشتی و گلی مستعد جذب رطوبت بوده و مسائل جانبی اتفاق می‌افتد.

عوامل بروز فاجعه در تفت

علی‌اکبر دهقان طزرجانی سرپرست اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفت در پاسخ به این نقد که بناهای تاریخی تفت سال‌ها پابرجا بوده و با بلایای طبیعی نیز مواجه شده‌اند اما حجم آسیب‌های وارد هیچ‌وقت به این شکل نبوده به «جهان‌صنعت» گفت: الان چیزی نزدیک به ۳۵ سال است که در تفت یک چنین بارندگی نبوده است، آن هم در فصل تابستان. فاصله(زیاد) بین بارندگی‌ها، آماده نبودن برخی از بناها، استفاده از سقف‌های بتنی به دلیل تغییر دیدگاه‌های مردم، رسیدگی کمتر مالکان شخصی خانه‌های تاریخی نسبت به قبل، همه و همه از عوامل شکل‌گیری شرایط فعلی هستند. در واقع به دلیل تغییر سبک زندگی حاد بودن آسیب‌ها بیشتر است.

این کارشناس باستان‌شناسی و حفاظت آثار باستانی در خصوص قدمت بناهای تاریخی شهر تفت به «جهان‌صنعت» گفت: تفت شهری است که قدمت بالایی دارد و آثار مربوط به قبل از اسلام و دوره‌های اسلامی در آن وجود دارد. در صدر اسلام وقتی فتوحات صورت می‌گرفت آتشکده‌ها را به مسجد تبدیل می‌کردند بنابراین بناهای تفت حالت خاصی داشته و شکلی از بناهای مذهبی را داریم که هم حالت آتشکده داشته و هم حالت مسجد دارد. رییس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفت در خصوص قدمت آثار آسیب‌دیده در این شهر گفت: قدمت بنای ساختمان اداره میراث که آسیب‌دیده به دوره قاجار برمی‌گردد.

همچنین به دخمه‌ای مربوط به دوران زرتشتی نیز آسیب‌هایی وارد شده که هنوز برآورد دقیق میزان آسیب واردشده انجام نگرفته است اما فعلا آمار دقیقی به دلیل مشکل دسترسی، وجود ندارد. دهقان طزرجانی در پاسخ به این پرسش که مرمت صورت‌گرفته برای خانه تاریخی رزاقیان که ساختمان اداره میراث تفت بوده و با سیل ویران شده به چه شکل بوده نیز گفت: این بنا حدود۱۵ سال پیش مرمت شده و مورد استفاده میراث فرهنگی بوده است.

وی افزود: واقعیت آن است که مردم در محله آب‌های جاری‌شده را دفع کرده‌اند و به دلیل برنامه‌ریزی نکردن شهرداری و مسوولان شهری شیب آب به سمت یک خانه تاریخی درحال مرمت آمده بود و از آنجا به باغ واقع در پشت اداره میراث رسیده است. با وجود آنکه اداره میراث فرهنگی حائل‌هایی قرار داده اما باز هم آب (از طریق باغ) به انبار کتیبه‌های میراث فرهنگی شهرستان تفت نفوذ کرده و سنگینی و پتانسیلی که ایجاد شده موجب تخریب ناگهانی ساختمان می‌شود.

این مقام مسوول خاطرنشان ساخت: پیش از وقوع سیل ناودان‌های ساختمان میراث فرهنگی تفت باز شده بود و حتی از ناودان یکی از خانه‌های اطراف ۱۲ پوکه ساختمانی در آوردیم اما نباید فراموش کرد که مساله فرسایش و شدت عوامل طبیعی و بعضا عوامل انسانی نیز در بروز آسیب‌ها اثرگذار هستند.

پیمانکار‌سازی بلای جان میراث فرهنگی

دهقان طزرجانی رییس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی تفت در پاسخ به این پرسش که برای عبور از شرایط فعلی و مرمت آثار آسیب‌دیده چه باید کرد به «جهان‌صنعت» گفت: در مرحله اول باید آسیب‌شناسی کرده و ببینیم در چه مناطقی رخنه ایجاد شده است. سپس باید امکان‌سنجی کرده و ببینیم با چه وسیله‌ای و به چه شکلی می‌توانیم برای مرمت اقدام کنیم. در مرحله بعد باید برآورد لازم برای تخصیص اعتبار صورت گیرد.

این کارشناس باستان‌شناسی و حفاظت آثار باستانی ضمن انتقاد از اعتبارات پیمانکاری اظهار داشت: اگر قصدمان این است که میراث فرهنگی را حفظ کنیم اعتبار پیمانکاری در حوزه میراث فرهنگی مفید نیست. اگر میراث فرهنگی یک ارگان فرهنگی است پس باید فرهنگ معماری نیز(به واسطه آن) حفظ شود و از افرادی که اهلیت داشته و بومی هستند در مرمت‌ها استفاده شود. در گذشته معماران بومی یزد در هنگام ساخت و ساز ارتفاع خانه‌های اطراف مسجد را از ارتفاع گلدسته‌های مسجد بالاتر نمی‌بردند. یعنی اینها الگوهای معماری بوده‌اند اما امروز به شأن و باید‌های معماری (تاریخی منطقه) توجه نمی‌شود. امروز پیمانکار در مزایده شرکت می‌کند اگر مبلغ(مرمت) باید ۲۰۰میلیون تومان باشد و وقتی اعلام می‌شود که اوراق قرضه اختصاص می‌یابد و اعتبار نقدی نیست، پیمانکار نیز مبلغ را ۴۰۰میلیون تومان در مزایده وارد می‌کند. زمانی هم که قرارداد بسته می‌شود کمتر از ۱۰۰ میلیون تومان کار کرده و می‌رود و بعد از آن هم زیر بار هیچ چیز نمی‌رود. در واقع در این چندین سال فقط پیمانکارسازی کرده‌ایم و پیمانکارها را بزرگ کرده ایم.

نقش پروژه‌های عمرانی در فاجعه تفت

دکتر ذات‌الله نیکزاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی -کارشناس مرمت و احیای بافت‌های تاریخی- در خصوص علت حجم گسترده تخریب در بافت تاریخی یزد به دنبال وقوع سیلی که از قبل پیش‌بینی شده بود به «جهان‌صنعت» گفت: اگر بخواهم به طور کلی صحبت کنم مساله تخریب خانه تاریخی (رزاقیان) در تفت به خارج از این خانه برمی‌گردد و موضوع به مرمت شدن بنا مربوط نمی‌شود. یعنی مشکل اصلی در خود شهر است که باعث شده سیل بتواند به آن محدوده (بافت تاریخی) نفوذ کند.

وی افزود: توجه داشته باشید که خانه تاریخی رزاقیان به لحاظ شیب در یک بخش فرودستی قرار دارد و قاعدتا وقتی آب بتواند وارد این محدوده شود به هر حال خسارت ایجاد می‌کند. از آنجایی که بنا خشتی است در مقابل آب و به ویژه آب با حجم زیاد مقاومت زیادی از خود نشان نمی‌دهند. در تفت و یزد خانه‌هایی که آب در آنها نفوذ کرده باعث خرابی کلی و جزئی شده است. در خصوص خانه تاریخی رزاقیان این یکی از مواردی بوده که آب به داخل نفوذ کرده است و مساله بر سر مرمت خانه نیست، یعنی اگر خانه (خشتی) امسال هم ساخته می‌شد با ورود این حجم آب یک چنین اتفاقی می‌افتاد.

این کارشناس مرمت و احیای بافت‌های تاریخی در خصوص اینکه عامل بروز یک چنین خرابی در بافت تاریخی چیست، گفت: عامل را باید در فرودست دید یعنی نفوذ آب در داخل خود شهر و کوچه‌ها و معابر باید مد نظر قرار گیرد که مربوط به مدیریت شهری است. مساله کلان‌تر اما این است که آب به سمت شهر هدایت شده است یعنی آن تمهیداتی که در گذشته‌های دور وجود داشته است امروز وجود نداشته است. به هر حال چنین اتفاقاتی (سیل) در دوره‌های تاریخی نیز بروز پیدا کرده اما شاید باعث بروز خرابی با این حجم نشده است. به نظرم این مساله به یکسری اقدامات عمرانی که در بالادست شهر انجام شده برمی‌گردد؛ در گذشته مسیر‌هایی برای گذر آب در نظر گرفته شده تا این مسیرها آب را در مواقع اینچنینی عبور دهند.

دکتر نیکزاد در پاسخ به این پرسش که آیا مدیریت شهری را مقصر اصلی حوادث پیش‌آمده می‌داند یا خیر به «جهان‌صنعت» گفت: مدیریت شهری یک بحثش مهار آب‌های سطحی در داخل کوچه‌ها و خیابان‌ها است اما به نظرم بحث اصلی به طرح‌های عمرانی که در اطراف شهرها در جریان است برمی‌گردد. جاده‌سازی‌ها، ایجاد شهرک‌های جدید و توسعه شهر در مکان‌هایی که باید برای عبور آب سیلاب‌ها استفاده می‌شده از جمله عوامل اصلی مشکل هستند. به هر حال آب باید در این مسیرها مهار شود تا به داخل شهر نفوذ نکند.