دستورهای نافرجام
خشکسالی پردردسر
چندسالی است که با تشدید روند تغییرات اقلیمی، پدیده خشکسالی نه تنها در کشورهای با اقلیم خشک و نیمه‌خشک مانند ایران بلکه در مناطقی مانند اروپا و آمریکا و سایر گسترش یافته است. کارشناسان می‌گویند خشکسالی یک دوره خشکی طولانی در چرخه طبیعی آب و هوایی است که می‌تواند در هر منطقه‌ای از جهان روی بدهد. این پدیده بر اثر کاهش بارش نزولات آسمانی و به تدریج پدیدار می‌شود اما عواملی مانند فقر و استفاده نادرست از زمین نیز موجب تشدید آسیب‌پذیری در برابر خشکسالی شده‌اند.
طی چند روز اخیر، به دلیل فعالیت جریان‌های مانسون بارش‌های شدیدی در بخش‌هایی از ایران و کشورهایی همچون پاکستان، افغانستان و امارات و کشورهای حوزه خلیج فارس رخ داده است. سوال این است که آیا امکان مدیریت این شرایط وجود داشت؟ سوال مهم‌تر این است که در شرایطی که کشور در وضعیت بحران آب به سر می‌برد، آیا امکان اینکه از این سیلاب‌ها بهره‌برداری و ذخیره‌سازی شود، وجود دارد؟ هر چند کارشناسان معتقدند که پاسخ به هر دو سوال مثبت است، اما واقعیت این است که مدیریت بحران حلقه مفقوده‌ای در مدیریت کشور است که موجب از بین رفتن فرصت‌ها می‌شود. درست اتفاقی که در بارش‌های اخیر افتاد و دقیقا سه روز بعد از حادثه وزیر نیرو دستور به ذخیره‌سازی سیلاب‌ها می‌کند در حالی که کار از کار گذشته است.
رفتار نه این دولت بلکه دولت‌های دیگر هم برای مدیریت بحران شبیه به هم است. آنچه طی روزهای گذشته برای مدیریت سیلاب‌ها اتفاق افتاده، صرفا به برگزاری جلسات اضطراری و اقدامات پیشگیرانه مخاطرات سیلاب بوده است این در حالی است که اگر شرایط مدیریت می‌شد، از سیلاب‌ها می‌شد، ذخایر غنی آب برای کشور ایجاد کرد. چه آنکه به گفته قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب کشور در حال حاضر بارش‌هایی که از طریق سامانه بارشی فعال در کشور اتفاق افتاده در جنوب شرق در استان‌های هرمزگان، سیستانوبلوچستان و بخشی از استان کرمان و استان فارس برخی سدها را تغذیه کرده است.
به گفته وی سدهای استان سیستانوبلوچستان و هرمزگان تحت تاثیر این سامانه بوده‌اند، به طوری که ورودی سدهای استان سیستانوبلوچستان حدود ۱۲۰ میلیون مترمکعب بوده است که با توجه به تخلیه‌ای که از سدها در این دوره و در این بازه از سامانه وجود داشته، حدود ۹۵ میلیون مترمکعب از مخازن سدها در استان سیستانوبلوچستان ذخیره‌سازی شده است.
او گفته است: در استان هرمزگان هم براساس آمار گزارش شده حدود ۶۰ الی ۷۰ میلیون مترمکعب ورودی به مخازن اتفاق افتاده، ولی با توجه به پیش‌بینی‌هایی که در استان هرمزگان داشتیم و احتمال سرریز سدها، تخلیه‌ها شروع شده و نهایتا درحال حاضر حجم مخازن نسبت به شروع سامانه حدود ۲۰ میلیون مترمکعب رشد خواهد داشت.
همچنین در حال حاضر ورودی سدهای کشور از ابتدای سال آبی تاکنون حدود ۸/۲۸ میلیارد مترمکعب است که نسبت به سال آبی گذشته حدود ۴ الی ۵ درصد رشد داشته و مخازن سدها هم در حال حاضر حدود ۴۷ درصد پرشدگی دارد.
به گفته قاسم‌زاده با تداوم بارش‌ها در این هفته و هفته آتی امید است مخازن سدهای استان خوزستان افزایش یابد و با تمهیداتی که اندیشیده شده با کمترین خسارت از این بارش‌ها عبور کنیم.
آبی که مفت هدر می‌رود
کارشناسان می‌گویند، اگر سیاستگذاران در سال‌های گذشته حتی یک ریال برای آبخیزداری هزینه می‌کردند، حتی سیلاب‌ها هم می‌توانست اثربخش بوده و خسارت‌های حداقلی را برجای بگذارد. این در حالی است که تنها ۲۰ درصد سیلاب‌ها با طرح آبخیزداری کنترل می‌شود.
گزارش سالانه دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها نشان می‌دهد که در دو سال اخیر بیش از ۲۰۰ سیل در ایران اتفاق افتاده است. نتایج تحقیقات و پیش‌بینی‌های کارشناسان در سال‌های اخیر تاکید دارد که به دلیل تغییرات اقلیمی در مناطق مختلف کشور در سال‌های پیش رو افزایش دفعات وقوع سیل را تجربه خواهیم کرد، با این حال با وجود توصیه کارشناسان برای مدیریت این شرایط اقدام جدی در این رابطه صورت نگرفت.
یکی از پیشنهادهای کارشناسان، مدیریت سدها است، موضوعی که مستقیما تحت مسوولیت وزارت نیرو قرار دارد که با لایروبی رودخانه‌ها و خالی کردن ظرفیت سدها جلوی خسارت سیل‌های احتمالی را بگیرد.
برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد که سد کرج با داشتن ۱۰۰ متر ارتفاع دارد حدود ۶۰ متر از ظرفیت آن را رسوب و گل و لای پر کرده است و نزدیک به ۴۰ متر آب دارد. کارشناسان می‌گویند، خالی نگه داشتن ۳۰ متر از ظرفیت سد یکی از شیوه‌های مدیریت است، اما رسوب کف سدها را با شست‌وشوی هیدرولیکی باید تخلیه کرد تا گنجایش مخزن آن برای ورود و ذخیره آب بیشتر افزایش یابد. سدها را هر سال باید شست‌وشوی هیدرولیکی کرد که آب داشته باشد و اگر سیل آمد مخرب نباشد و جان کسی را نگیرد. اقدامی که به نظر می‌رسد برای وزارت نیرو به دلیل مشکلات مالی این وزارتخانه در اولویت قرار نداشته است.
در همین حال، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی درباره سیلاب‌های اخیر به وزارت نیرو پیشنهاد کرده که نسبت به مطالعه یکپارچه مدیریت سیلاب در همه حوضه‌های آبریز کشور اقدام کند.
این گزارش می‌افزاید: از طرفی معمولا بعد از بحران تمام تمرکز به سمت اقدامات انجام‌نشده برای کنترل سیل می‌رود. این در حالی است که بحران سیل گذشت و این اقدامات بلندمدت هستند و در کوتاه‌مدت جواب نمی‌دهد.
پیشنهاد دیگر مرکز پژوهش‌ها صیانت از جنگل‌ها، مراتع و آبخیزها و همچنین حریم رودخانه باید به عنوان یک اقدام مستمر است که باید در دستور کار وزارت نیرو و دیگر دستگاه‌های مسوول قرار گیرد. همچنین تاکید شده که اصلاح سامانه تامین آب شرب شهری و روستایی در شرایط افزایش رقوم و سیلابی شدن منابع آب‌های سطحی در شهرهای متکی به آب سطحی الزامی است.
لینک کوتاه :