رکوردشکنی نرخ زغال‌سنگ
به گزارش جهان صنعت نیوز: عرضه و تقاضای زغال‌سنگ به عنوان یکی از حامل‌های کلیدی انرژی در جهان وابسته به عوامل مختلفی است که برخی از مهم‌ترین آنها به شرح زیر است:
۱- مقررات زیست‌محیطی
زغال‌سنگ از جمله سوخت‌های دارای پتانسیل آلودگی بالا به شمار می‌رود و در بین سوخت‌های فسیلی آلوده‌کننده‌ترین سوخت و گاز طبیعی تمیزترین آنها به حساب می‌آید. پساب‌های صنعتی، آزاد شدن گوگرد در هنگام سوختن و باران‌های اسیدی و باطله‌های جامد، موجب آلودگی زیادی در محیط‌زیست می‌شود. به همین جهت بیشتر دولت‌ها، به ویژه چین و آمریکا، درصدد کاهش مصرف زغال‌سنگ هستند. مقررات زیست‌محیطی، بسیاری از کشورها به‌خصوص چین را که از جمله آلوده‌ترین کشورهای دنیا به حساب می‌آید، وادار به کاهش مصرف زغال‌سنگ کرده است. با توجه به اینکه چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده زغال‌سنگ است، کاهش تقاضا از سوی این کشور می‌تواند تاثیر زیادی بر بازار زغال‌سنگ داشته باشد.
به بیانی دیگر می‌توان گفت که پاسخ به مساله آلودگی هوا، آینده زغال‌سنگ را شکل خواهد داد و ادامه حیات این صنعت وابسته به استفاده همه‌جانبه از فناوری‌های پاک است؛ که در این میان فناوری‌های تثبیت کربن راهبردی حیاتی است.
۲- رشد اقتصادی چین
با عنایت به وابستگی شدید چین (دومین اقتصاد بزرگ جهان) به زغال‌سنگ در حوزه‌های تامین انرژی و برق (تامین ۶۳ درصد برق از زغال‌سنگ) و تولید فولاد (قریب به ۹۰ درصد به روش کوره‌بلند)، کاهش رشد اقتصادی این کشور تاثیری مستقیم بر عرضه و تقاضای زغال‌سنگ خواهد داشت. مطابق پیش‌بینی اخیر موسسات معتبر بین‌المللی از جمله بانک جهانی، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی و گروه گلدمن ساکس، تولید ناخالص داخلی چین پس از رشد قابل توجه ۱/۸ درصد در سال ۲۰۲۱، در سال ۲۰۲۲ به حدود ۳ درصد تنزل خواهد یافت. علل این کاهش را می‌توان در عوامل مختلف داخلی و خارجی جست‌وجو کرد: شیوع گسترده اومیکرون در این کشور و قرنطینه‌های شدید اعمالی از سوی چین در راستای سیاست‌های سخت‌گیرانه این کشور برای کنترل کامل کووید۱۹، وضعیت نامطلوب آب و هوایی، تعطیلی و رکود بازار املاک و نیز تاثیرات اجتناب‌ناپذیر ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین بر اقتصاد جهانی از جمله تورم گسترده و کند شدن بیش از حد انتظار رشد اقتصادی. پیش‌بینی می‌شود رشد تولید ناخالص داخلی جهان از ۸/۵ درصد در سال ۲۰۲۱ به ۳ درصد در سال ۲۰۲۲ کاهش یابد. مطابق پیش‌بینی موسسات یادشده، رشد تولید ناخالص داخلی چین در سال ۲۰۲۳ به حدود ۵/۴ درصد افزایش خواهد یافت.
چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده فولاد جهان، تولید بیش از ۵۳ درصد این کالای استراتژیک را در دنیا در اختیار دارد و بر همین اساس بازار فولاد و مواد اولیه آن شامل سنگ‌آهن و زغال‌سنگ کک‌شو را به شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، تقاضا برای زغال‌سنگ کک‌شو را می‌توان در ارتباط مستقیم با پروژه‌های عمرانی و به‌کارگیری فولاد در سراسر دنیا دانست، که با کاهش تقاضا برای فولاد در جهان و در پی آن کاهش قیمت مستمر فلزات اساسی، مصرف زغال‌سنگ کک‌شو نیز کاهش خواهد یافت.
۳- صنعت برق
با عنایت به سهم ۳۶ درصدی زغال‌سنگ در تولید برق جهان، صنعت برق عامل مهمی در تقاضای زغال‌سنگ است. از آنجایی که تولیدکنندگان برق یکی از بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان زغال‌سنگ حرارتی هستند، افزایش یا کاهش تقاضا برای برق تاثیر قابل‌توجهی بر تقاضای زغال‌سنگ خواهد داشت.
۴- بهای سایر حامل‌های انرژی به ویژه گاز طبیعی و نفت
افزایش قیمت سایر حامل‌های انرژی از جمله نفت و گاز طبیعی، موجب افزایش مزیت رقابتی زغال‌سنگ به عنوان منبع انرژی و سوخت و جذاب شدن آن برای مصرف‌کنندگان می‌شود.
۵- شرایط آب و هوایی
تغییرات جوی و الگوهای آب و هوایی در حال تحول، نوسانات شدید دمایی را سبب شده و با افزایش مصرف انرژی برای تامین سرمایش یا گرمایش، به نحوی فزاینده بر تقاضای زغال‌سنگ (و به طور کلی سوخت‌های فسیلی) تاثیر می‌گذارد. شایان ذکر است رویدادهای طبیعی مرتبط با آب و هوا (سیل، خشکسالی و …) نیز بر تولید انرژی تاثیر می‌گذارند، هم با تاثیرشان بر تولید انرژی‌های تجدیدپذیر و هم تولید سوخت‌های فسیلی. برای مثال خشکسالی سال ۲۰۲۱ تولید برق آبی را در برزیل، چین، ترکیه و ایالات متحده کاهش داد که این امر به افزایش تقاضای سوخت فسیلی کمک کرد؛ یا وقوع سیل در چین و اندونزی کاهش تولید زغال‌سنگ را به دنبال داشت.
۶- منابع جایگزین و تجدیدپذیر
در سالیان اخیر سرمایه‌گذاری در پروژه‌های انرژی خورشیدی در جهان با استقبال فراوانی مواجه شده است. بحرانی شدن بازار نفت و زغال‌سنگ در قرن بیستم میلادی این ذهنیت را به وجود آورد که استفاده از انرژی‌های طبیعی و تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، آب و باد می‌تواند جایگزین خوبی برای سوخت‌های فسیلی با عمر محدود باشد.
در شکل یک روند تولید انرژی‌های تجدیدپذیر از سال ۱۹۶۵ تا ۲۰۲۱ نمایش یافته و به وضوح رشد قابل توجه تولید این انرژی‌ها را از آغاز قرن ۲۱ نشان می‌دهد. در سال ۲۰۲۱، چین، آمریکا و آلمان به ترتیب با تولید ۱۱۵۲، ۶۲۴ و ۲۱۸ تراوات- ساعت، پیشتاز تولید این نوع انرژی در جهان بوده‌اند.
شکل ۱) روند تولید انواع انرژی‌های تجدیدپذیر در جهان طی شش دهه اخیر
اما هزینه بالای دسترسی به فناوری تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر و در مقابل دسترسی آسان به سوخت‌های فسیلی به سبب سرمایه‌گذاری‌های کلان انجام‌شده در سال‌های گذشته، موجب شده استفاده از این منابع پاک فراگیر نشود. در حال حاضر با به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته در تولید برق از منابع انرژی تجدیدپذیر، هزینه‌های تولید برق از این منابع کاهش یافته و انتظار می‌رود استفاده از آنها در آینده گسترش یابد.
تشریح روند دو سال اخیر
تقاضا برای زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱ به میزان ۶ درصد افزایش یافت که این افزایش به دلیل محرک‌هایی از جمله بهبود اقتصاد جهانی، آب و هوای نامساعد و بالتبع تقاضای بیشتر انرژی برای گرمایش و جایگزینی گاز طبیعی با قیمت بالا در نیمه دوم ۲۰۲۱ بود. قیمت بالای گاز در اروپا، همچنین تجارت محموله‌های گاز طبیعی مایع (LNG) را از آسیا به اروپا تغییر مسیر داد و در نتیجه کشورهای آسیایی از گاز طبیعی کمتر و زغال‌سنگ بیشتر برای تامین انرژی مورد نیاز خود استفاده کردند.
از منظری دیگر، تولید برق طی سال ۲۰۲۱ نسبت به سال قبل آن ۹/۵ درصد رشد داشته است حال آنکه این رشد برای برق مبتنی بر زغال‌سنگ بالغ بر ۵/۸ درصد بوده است؛ بر همین اساس، سهم برق تولیدی از زغال‌سنگ از ۳۵.۱ درصد در سال ۲۰۲۰ به ۳۶ درصد در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است.
پیش‌بینی می‌شود که براساس روندهای فعلی اقتصادی و شرایط بازار، مصرف جهانی زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۲ با ۷/۰ درصد افزایش به ۸ میلیارد تن خواهد رسید و آن را به رکورد سال ۲۰۱۳ بازمی‌گرداند؛ با این فرض که اقتصاد چین در نیمه دوم سال بهبود یابد. بر همین مبنا، احتمالا تقاضای زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۳ بیشتر خواهد شد و به بالاترین حد خود خواهد رسید. این موضوع گویای آن است که چشم‌انداز این صنعت در نتیجه کند شدن رشد اقتصادی و آشفتگی بازار انرژی، با عدم قطعیت قابل‌توجهی روبه‌رو است.
علاوه بر این، بررسی‌های به عمل آمده آشفتگی قابل‌توجهی را در بازارهای زغال‌سنگ طی ماه‌های اخیر نشان می‌دهد که این مساله برای کشورهایی که در آنها زغال‌سنگ به عنوان سوخت کلیدی جهت تولید برق و طیف وسیعی از فرآیندهای صنعتی باقی مانده است، پیامدهای مهمی خواهد داشت. در عین حال، سوزاندن مداوم مقادیر زیادی زغال‌سنگ در جهان نگرانی‌های آب و هوایی را تشدید می‌کند، زیرا زغال‌سنگ بزرگ‌ترین منبع انتشار دی‌اکسید کربن مرتبط با تولید انرژی است. شایان ذکر است در سال ۲۰۲۱ انتشار دی‌اکسید کربن از نیروگاه‌های زغال‌سنگ به رکورد ۱۰.۵ گیگاتن (بالاترین سطح خود در تاریخ) افزایش یافت که ۸۰۰ میلیون تن بالاتر از سطح سال ۲۰۲۰ و بیش از ۲۰۰ میلیون تن بالاتر از اوج قبلی خود در سال ۲۰۱۸ است. در نبود محدودیت عرضه و قیمت‌های بالا که چین و هند را در دوره‌های خاصی از سال تحت تاثیر قرار داد، استفاده جهانی زغال‌سنگ برای تولید برق در سال ۲۰۲۱ حتی بیشتر می‌شد.
هم‌زمانی بهبود تقاضای انرژی در سال ۲۰۲۱ با شرایط نامطلوب آب و هوا و بازار انرژی، به‌رغم ثبت بزرگ‌ترین رشد سالانه تولید برق از منابع تجدیدپذیر، منجر به سوزاندن زغال‌سنگ بیشتر شد. در سال ۲۰۲۱ بیش از ۴۰ درصد از رشد انتشار دی‌اکسید‌کربن، ناشی از زغال‌سنگ بوده است.
تقاضای جهانی زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۲ به دو دلیل افزایش قیمت گاز طبیعی و جایگزینی گاز با زغال‌سنگ در بسیاری از کشورها و نیز رشد اقتصادی هند (ششمین اقتصاد بزرگ جهان) تقویت شده است که البته تاثیر این عوامل تا حدی با ناتوانی برخی از تولیدکنندگان بزرگ زغال‌سنگ در افزایش تولید، خنثی شده است.
تقاضا برای زغال‌سنگ در هند از آغاز سال ۲۰۲۲ با شدت همراه بوده است و انتظار می‌رود با رشد اقتصاد این کشور و گسترش استفاده از برق، به میزان ۷ درصد برای کل سال افزایش یابد. در چین، برآورد می‌شود که تقاضای زغال‌سنگ در نیمه اول سال ۲۰۲۲ به میزان ۳ درصد کاهش داشته است زیرا قرنطینه مجدد در برخی شهرها باعث کاهش رشد اقتصادی شده است، اما افزایش مورد انتظار در نیمه دوم سال احتمالا مصرف زغال‌سنگ را برای کل سال به همان سطح سال گذشته بازخواهد گرداند. چین و هند در مجموع دو برابر سایر نقاط جهان زغال‌سنگ مصرف می‌کنند (۶۵ درصد) و چین به تنهایی بیش از نیمی از تقاضای جهان را به خود اختصاص داده است.
انتظار می‌رود مصرف زغال‌سنگ در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ به میزان ۷ درصد بیشتر از جهش ۱۴ درصدی سال گذشته باشد. این امر ناشی از تقاضای بخش برق است که در آن زغال‌سنگ به طور فزاینده‌ای برای جایگزینی گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد، گازی که کمبود عرضه داشته و پس از تهاجم روسیه به اوکراین قیمت آن افزایش یافته است. در این بین، در چند کشور اتحادیه اروپا مقرر شده است دوره کاری کارخانه‌های زغال‌سنگ (که برای تعطیلی برنامه‌ریزی شده بودند) تمدید شود، کارخانه‌های بسته بازگشایی شده یا سقف ساعات کاری واحدهای فعال را برای کاهش مصرف گاز افزایش دهند. با این حال، اروپا تنها حدود ۹ درصد از مصرف جهانی زغال‌سنگ را به خود اختصاص می‌دهد. شایان ذکر است هزینه‌های راه‌اندازی نیروگاه‌های زغال‌سنگ موجود در سراسر ایالات متحده و بسیاری از سیستم‌های برق اروپایی به طور قابل‌توجهی ارزان‌تر از هزینه‌های عملیاتی نیروگاه‌های گازسوز است.
از آنجایی که افزایش قیمت گاز طبیعی باعث رقابتی‌تر شدن زغال‌سنگ در بسیاری از بازارها شده است، قیمت‌های بین‌المللی زغال‌سنگ نیز به نوبه خود افزایش یافته و بین اکتبر ۲۰۲۱ تا جولای ۲۰۲۲ به چند رکورد تاریخی دست یافته است. تحریم‌ها و ممنوعیت‌های زغال‌سنگ روسیه به دنبال تهاجم این کشور به اوکراین، بازارها را مختل کرده است و مسائل مبتلابه سایر صادرکنندگان بزرگ به کمبود عرضه کمک کرده است. با عنایت به مطالب عنوان‌شده و نیز محدودیت سایر تولیدکنندگان زغال‌سنگ در جبران خلأ تولید روسیه، انتظار می‌رود شرایط بازار در سال آینده و پس از آن ادامه داشته باشد. در پاسخ به افزایش تقاضا، تولید جهانی زغال‌سنگ تا سال ۲۰۲۴ افزایشی خواهد بود.
علاوه بر این، اگرچه نگرانی از اختلالات بیشتر در عرضه گاز روسیه به اروپا و افزایش قیمت گاز در بازارهای جهانی، از افزایش تقاضای زغال‌سنگ حمایت می‌کند، اما این احتمال وجود دارد که این روند حداقل تا حدی با رشد اقتصادی پایین‌تر و تورم بالاتر به دلیل افزایش قیمت کالا و خدمات تعدیل شود. تمرکز بر صرفه‌جویی در انرژی نیز یک عامل جبران‌کننده برای تقاضای زغال‌سنگ است.
چشم‌انداز جهانی زغال‌سنگ
یکی از عوامل مهمی که موجب استفاده زیاد از منابع نفت، گاز و زغال‌سنگ یا به عبارت دیگر سوخت‌های فسیلی در جهان شده است، دسترسی آسان به این حامل‌های انرژی بوده است. از آنجا که تجاری‌سازی بسیاری از منابع مانند انرژی خورشیدی و بادی و … به‌آسانی سوخت‌های فسیلی نیست و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی را می‌طلبد، تاکنون استفاده از این منابع انرژی به اندازه سوخت‌های فسیلی فراگیر نشده است.
از دهه ۱۹۹۰، حدود ۶۰ درصد زغال‌سنگ مصرف‌شده در جهان برای تولید الکتریسیته به کار رفته است و بخش عمده‌ای از ۴۰ درصد باقیمانده نیز زغال‌سنگ کک‌شو است که در تولید فولاد به کار می‌رود. در این بین نقش زغال‌سنگ در تامین برق به طور فزاینده‌ای تحت فشار سیاست‌های آب و هوایی و رشد سریع انرژی‌های تجدیدپذیر قرار دارد. در این خصوص تصمیمات اتخاذشده در کنفرانسCOP26 مبنی بر حذف تدریجی زغال‌سنگ به عنوان محمل انرژی و نیز عدم تامین مالی و حذف حمایت بین‌المللی از پروژه‌های تولید انرژی از سوخت‌های فسیلی شایان توجه است.
۱- سناریوهای پیشنهادی آژانس بین‌المللی انرژی
آژانس بین‌المللی انرژی، با هدف ترسیم انتخاب‌های موجود برای شکل دادن آینده سیستم انرژی حاکم بر جهان و نیز وضعیت انتشار گازهای گلخانه‌ای (به ویژه دی‌اکسید کربن)، سه سناریوی بلندمدت تدوین کرده است که براساس سناریوهای مذکور پیش‌بینی روند تقاضای زغال‌سنگ در جهان به شرح زیر خواهد بود:
مطابق سناریوی نخست، کاهش مستمر تقاضای زغال‌سنگ بین سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۵۰ (۲۵ درصد کمتر از سال ۲۰۲۰) عمدتا ناشی از کاهش ۳۰ درصدی در بخش برق در این دوره است زیرا باد و خورشید سهم فزاینده‌ای از تولید برق را فراهم می‌کنند، در حالی که استفاده از زغال‌سنگ در صنعت بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ حدود ۱۰ درصد کاهش می‌یابد. در چین و در بازه مذکور، ۳۰ تا ۳۵ درصد کاهش مصرف زغال‌سنگ در هر دو بخش برق و صنعت رخ خواهد داد. در هند، تقاضای زغال‌سنگ در اواسط دهه ۲۰۳۰ به اوج خود می‌رسد، اگرچه هنوز در سال ۲۰۵۰ بالاتر از سطح سال ۲۰۲۰ است. استفاده از زغال‌سنگ در هند برای تولید برق بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ حدود ۳۵ درصد کاهش می‌یابد، اما این کاهش عمدتا با افزایش در بخش صنعت جبران می‌شود. در این بازه چین همچنان بر عرضه داخلی متمرکز است و واردات آن در سال ۲۰۵۰ حدود ۱۰۰ میلیون تن خواهد بود. وابستگی وارداتی هند افزایش می‌یابد و در سال ۲۰۵۰ به رقم ۲۴۰ میلیون تن افزایش می‌یابد. روسیه و استرالیا هر دو شاهد افزایش اندکی در صادرات زغال‌سنگ پس از سال ۲۰۳۰ هستند که بیشتر آن زغال‌سنگ کک‌شو خواهد بود.
براساس سناریوی دوم، تقاضای جهانی زغال‌سنگ بسیار سریع‌تر کاهش می‌یابد و در سال ۲۰۵۰ به ۵۰ درصد سال ۲۰۲۰ می‌رسد. برای تحقق تعهدات زیست‌محیطی، کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی به سرعت استفاده از زغال‌سنگ در صنعت و تولید برق را کنار گذاشته و تا سال ۲۰۴۰ تقریبا تمام نیروگاه‌های زغال‌سنگ که هنوز استفاده می‌شوند بازسازی شده‌اند. مصرف زغال‌سنگ در چین بین سال‌های ۲۰۳۰ تا ۲۰۵۰ نزدیک به ۷۰ درصد کاهش می‌یابد و سهم آن از تقاضای جهانی زغال‌سنگ به ۳۰ درصد در سال ۲۰۵۰ (از ۵۵ درصد در سال ۲۰۲۰) کاهش می‌یابد. این کاهش عمدتا به دلیل جایگزینی بسیاری از فرآیندهای صنعتی با روش‌های مبتنی بر الکتریسیته (به عنوان مثال تغییر روش تولید فولاد از کوره بلند به کوره‌های قوس الکتریکی) و کاهش قابل توجه مصرف زغال‌سنگ در بخش برق محقق می‌شود. برآورد می‌شود در سال ۲۰۵۰ ظرفیت نیروگاه‌های زغال‌سنگ چین ۸۰۰ گیگاوات باشد (از بیش از ۱۰۰۰ گیگاوات امروزی) که ۲۰ درصد آنها مجهز به سیستم‌های جذب کربن هستند.
مطابق سناریوی سوم، مصرف جهانی زغال‌سنگ از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ به میزان۹۰ درصد کاهش می‌یابد و حدود ۸۰ درصد از تاسیسات مصرف‌کننده زغال‌سنگ مجهز به سیستم‌های جذب کربن خواهند بود. آلایندگی تمامی تاسیسات جدید صنعتی مبتنی بر مصرف زغال‌سنگ، پس از سال ۲۰۳۰ تقریبا به صفر می‌رسد و اکثر تاسیسات ساخته‌شده قبل از این تاریخ با سیستم‌های جذب کربن به‌روزرسانی شده‌اند. بیشترین استفاده از زغال‌سنگ باقیمانده در سال ۲۰۵۰ در صنایع شیمیایی و تولید آهن و فولاد است.
۲- چین و هند، دو متغیر تاثیرگذار بر روند آتی زغال‌سنگ
سوال کلیدی در ارتباط با چشم‌انداز جهانی زغال‌سنگ این است که «آیا افزایش تقاضا از سوی اقتصادهای در حال توسعه در آسیا، سرعت کاهش تقاضا در اقتصادهای پیشرفته را خنثی خواهد کرد؟»
چین با سهم ۵۰ درصد از تولید و سهم ۵۲ درصد از مصرف زغال‌سنگ، کلید روند آینده جهانی زغال‌سنگ را در اختیار دارد و از این رو، تحولات اقتصادی این کشور محرک اصلی عرضه و تقاضای این ماده معدنی در جهان است و باید مد نظر قرار گیرد.
بیش از ۹۰ درصد تقاضای زغال‌سنگ در چین با تولید داخلی تامین می‌شود، اما واردات نقش مهمی در تعیین قیمت‌ها دارد. در سال‌های اخیر تلاش‌های عمده‌ای برای بازسازی صنعت عرضه زغال‌سنگ در چین صورت گرفته است. برای مثال، یکی از اولویت‌های سیزدهمین برنامه پنج‌ساله چین حذف ظرفیت اضافی تولید زغال‌سنگ برای دستیابی به تطابق بهتر بین عرضه و تقاضا بود. به عنوان بخشی از این فرآیند، بیش از نیمی از معادن زغال‌سنگ چین- کم‌مولدترین و ناایمن‌ترین معادن- تعطیل شده‌اند که منجر به کاهش ۸۰ درصدی مرگ و میر در معادن زغال‌سنگ و کاهش ۱۰ درصدی در هزینه‌های استخراج شده است.
در چین برنامه‌هایی برای تبدیل زغال‌سنگ به گاز و محصولات نفتی برای کاهش وابستگی به واردات در حال انجام است. زغال‌سنگ را می‌توان به مواد شیمیایی، گاز طبیعی و فرآورده‌های نفتی تبدیل کرد، اما چنین تاسیساتی سرمایه‌بر هستند، به مقادیر زیادی آب نیاز دارند و منجر به انتشار حجم بالایی از دی‌اکسید کربن می‌شوند. این فناوری‌ها در دیگر کشورهای غنی از زغال‌سنگ، به ویژه هند، توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند.
هند در سالیان اخیر شاهد افزایش واردات زغال‌سنگ حرارتی بوده است. این موضوع گویای محدودیت‌های تولید داخلی و کیفیت و فاصله قابل توجه بین ذخایر زغال‌سنگ و مراکز تقاضاست. واردات هند در سال ۲۰۲۱ حدود ۲۰ درصد از کل تقاضای زغال‌سنگ این کشور بوده است. صنعت زغال‌سنگ هند، که توسط شرکت دولتی CIL هدایت می‌شود، مسوول افزایش تولید است. اما اهداف بلندپروازانه، با عدم‌قطعیت‌های عمده در مورد مسیر تقاضا و همچنین چالش‌های مرتبط با کیفیت پایین بخش بزرگی از زغال‌سنگ تولید داخل روبه‌رو شده است.
مطابق پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای زغال‌سنگ در هند تا سال ۲۰۳۰ حدود ۳۰ درصد رشد می‌کند که عمدتا در نتیجه افزایش ۷۰ درصدی تقاضا در صنعت است. استفاده از زغال‌سنگ در بخش برق تا اواسط دهه ۲۰۲۰ حدود ۲۰ درصد افزایش می‌یابد، اما به‌آرامی شروع به کاهش می‌کند زیرا منابع بادی و خورشیدی اکثریت قریب به اتفاق رشد تقاضای برق را برآورده می‌کنند. تولید زغال‌سنگ داخلی به طور گسترده در راستای افزایش تقاضا تا سال ۲۰۳۰ گسترش می‌یابد و واردات تا سال ۲۰۳۰ در سطح فعلی (حدود ۲۰۰ میلیون تن) حفظ می‌شود که عمدتا به صورت زغال‌سنگ کک‌شو برای استفاده در کوره‌های بلند و زغال‌سنگ حرارتی با کیفیت بالا برای استفاده در برخی از نیروگاه‌های ساحلی است.
۳- چهاردهمین برنامه پنج‌ساله چین
در این بین مفاد چهاردهمین برنامه پنج‌ساله چین شایان توجه است: این برنامه که اولویت‌های اقتصادی چین را برای توسعه طی سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ ترسیم می‌کند، در تلاش است تعادلی را بین ملاحظات زیست‌محیطی (به عنوان مثال آب و هوا) و امنیت انرژی چین برقرار کند. بنابراین، با وجود تعهد چین برای آغاز کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از سال ۲۰۳۰ و به صفر رساندن آن تا سال ۲۰۶۰، این طرح زغال‌سنگ را یک منبع انرژی غیرقابل جایگزین در سال‌های آینده می‌داند.
هدف این طرح تثبیت تولید زغال‌سنگ برای تامین ۱/۴ میلیارد تن تا سال ۲۰۲۵ است. در عین حال، میانگین رشد یک درصدی را برای مصرف سالانه زغال‌سنگ هدف قرار داده است که در نتیجه آن ۲/۴ میلیارد تن در سال ۲۰۲۵ خواهد بود. بنابراین، این تعادل از طریق واردات تامین خواهد شد.
بهای زغال‌سنگ و پیش‌بینی تغییرات آن در سال‌های آتی
قیمت زغال‌سنگ در سال ۲۰۲۱ به طور چشمگیری افزایش یافت، به طوری که قیمت‌های اروپایی به طور متوسط ۱۲۱ دلار در هر تن و قیمت آسیایی به طور متوسط ۱۴۵ دلار در هر تن رسید که بالاترین قیمت از سال ۲۰۰۸ است. شایان ذکر است این روند در سال ۲۰۲۲ نیز تداوم داشته و در طول چهار فصل گذشته، قیمت زغال‌سنگ حمل‌شده از طریق کشتی ۱۸۰ درصد بیشتر از میانگین آن در پنج سال گذشته بوده است.
تحولات در بازارهای زغال‌سنگ به شدت تحت تاثیر قیمت‌های بالای گاز طبیعی بوده است و این موضوع بسیاری از کشورها را در تولید برق به جایگزینی گاز طبیعی با زغال‌سنگ سوق داده است. علاوه بر این، قیمت زغال‌سنگ حرارتی که عمدتا در تولید برق مورد استفاده قرار می‌گیرد، بسیار بالاتر از قیمت زغال‌سنگ متالورژیکی است؛ این امر سبب شده است بخشی از زغال‌سنگ کک‌شو کم‌عیار در نیروگاه‌ها به کار گرفته شود.
وقوع جنگ در اوکراین نیز با توجه به اهمیت فوق‌العاده روسیه به عنوان صادرکننده زغال‌سنگ و گاز طبیعی، منجر به افزایش بسیار شدید قیمت این دو حامل انرژی شد. قیمت زغال‌سنگ آفریقای‌جنوبی در سه‌ماهه سوم سال ۲۰۲۲ همچنان به افزایش خود ادامه داده و در ماه جولای به بالاترین حد خود یعنی ۳۳۰ دلار در هر تن رسید و پس از آن با وجود کاهشی اندک، همچنان روند افزایشی دارد (شکل ۲).
شکل ۲) تغییرات شدید قیمت زغال‌سنگ طی سال ۲۰۲۱ و تداوم آن در سال ۲۰۲۲
جنگ در اوکراین صادرات نفت‌خام روسیه را بیش از صادرات زغال‌سنگ و گاز طبیعی این کشور مختل کرده است؛ اگرچه جریان گاز طبیعی روسیه به اروپا در ماه‌های قبل از جنگ بسیار کمتر از حد معمول بوده است. با این حال، اتحادیه اروپا برنامه‌هایی را برای کاهش شدید وابستگی خود به گاز طبیعی روسیه به میزان دو سوم تا پایان سال ۲۰۲۲ مد نظر قرار داده است. همچنین طبق اعلام صورت‌گرفته، مقرر است اتحادیه اروپا و ژاپن واردات زغال‌سنگ از روسیه را متوقف کنند. در سال ۲۰۲۰، حدود ۳۳ درصد صادرات زغال‌سنگ روسیه به اروپا (از جمله کشورهای غیراتحادیه اروپا) و ۱۰ درصد به ژاپن بوده است. تاثیر کاهش واردات روسیه بر قیمت‌ها به میزان تغییر مسیر جریان‌های تجاری و در دسترس بودن زغال‌سنگ و گاز طبیعی در مناطق دیگر بستگی دارد. با این حال، پتانسیل تغییر مسیر صادرات گاز طبیعی روسیه بسیار محدودتر از نفت‌خام یا زغال‌سنگ است، زیرا ۷۰ درصد صادرات گاز طبیعی روسیه از طریق خط لوله به اروپا می‌رود و ظرفیت روسیه برای تغییر مسیر صادرات به شدت محدود است.
افزایش قیمت‌ها در سال ۲۰۲۲ منعکس‌کننده اختلال در عرضه انرژی در نتیجه تهاجم روسیه به اوکراین و تحریم‌ها و سیاست‌های مرتبط با آن است. الگوهای تجارت ممکن است به شدت تغییر کند و هزینه‌ها را بالا ببرد. اتحادیه اروپا قصد دارد واردات گاز طبیعی مایع را به میزان ۵۰ میلیارد مترمکعب در روز (حدود ۱۰ درصد تجارت جهانی این ماده) افزایش دهد که عمدتا بر جریان‌های تغییر مسیر در کوتاه‌مدت متکی است. تحریم‌های اعمالی اتحادیه اروپا بر واردات زغال‌سنگ روسیه در ماه آگوست، جریان تجارت را تغییر داده است به نحوی که اروپا زغال‌سنگ بیشتری از کلمبیا، آفریقای‌جنوبی، ایالات متحده و حتی استرالیا وارد کرده است. در همین حال، روسیه محموله‌هایی را که معمولا به اتحادیه اروپا ارسال می‌شد روانه کشورهای دیگر از جمله هند و ترکیه کرده است. این انحرافات منجر به افزایش قابل‌توجهی در فواصل حمل‌و‌نقل و در نتیجه تحمیل هزینه‌های بالاتر شده است.
انتظار می‌رود تقاضای گاز طبیعی در سال ۲۰۲۲ به طور کلی ثابت بماند، زیرا بخشی از رشد متوسط مصرف درآسیا و افریقا با کاهش شدید در اروپا جبران خواهد شد؛ به عبارت دیگر قیمت‌های بالا باعث از بین رفتن تقاضا، به ویژه برای استفاده صنعتی و برق در اروپا می‌شود. تعدیل بعدی در قیمت‌ها منعکس‌کننده عرضه مازاد در جریان، تغییر در رفتار مصرف‌کننده و نصب بیشتر منابع انرژی تجدیدپذیر برای تولید برق، به ویژه در اروپاست. تقاضا برای زغال‌سنگ احتمالا در کوتاه‌مدت به عنوان جایگزینی برای گاز طبیعی حمایت خواهد شد، اما برنامه‌های میان‌مدت در بسیاری از کشورها همچنان از حذف تدریجی زغال‌سنگ برای کاهش انتشار کربن حمایت می‌کند.
خطرات پیش‌روی روند فعلی، در درجه اول به طول مدت جنگ در اوکراین، تحریم‌های مرتبط و سیاست‌های واردات مربوط می‌شود. اگر اختلال در صادرات گاز طبیعی یا زغال‌سنگ روسیه با سرعت بیشتری اتفاق بیفتد یا بزرگ‌تر از حد انتظار باشد، احتمالا قیمت‌ها بسیار بالاتر از پیش‌بینی‌ها خواهد بود. در چنین رویدادی، اتحادیه اروپا باید ذخایر خود را کاهش دهد و واردات را از جاهای دیگر افزایش دهد. برای گاز، این به معنای واردات بیشتر گاز طبیعی مایع خواهد بود، اگرچه این اتحادیه با محدودیت‌های ظرفیت واردات و تبدیل مجدد به گاز مواجه است.
همچنین محدودیت‌هایی در افزایش ظرفیت مازاد تولید جهانی گاز طبیعی وجود دارد. برخی از تولیدکنندگان از جمله الجزایر و آمریکا برنامه‌هایی را به این منظور و بالتبع افزایش صادرات اعلام کرده‌اند، اما این کار زمانبر است. در نتیجه، این مساله می‌تواند هزینه گاز طبیعی را در سطح جهان بیشتر افزایش دهد و همچنین ممکن است سایر کشورها را مجبور کند به اشکال آلاینده‌تر انرژی، به ویژه زغال‌سنگ روی آورند.
پیش‌بینی می‌شود قیمت زغال‌سنگ با وجود احتمال تعدیل و کاهش در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴، به دلیل افزایش شدید آن در سال جاری، در سطحی بسیار بالاتر از میانگین پنج‌ساله خود باقی بماند. همچنین پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۴، قیمت زغال‌سنگ استرالیا همچنان دو برابر میانگین قیمت‌های آن در پنج سال گذشته باشد.
مطابق برآوردهای به عمل آمده از سوی بانک جهانی و دیگر موسسات معتبر بین‌المللی، روند صعودی فعلی در سال ۲۰۲۳ نزولی شده و تا چهار سال آتی این روند حفظ خواهد شد (شکل ۳).
* کارشناس حوزه معدن و صنایع معدنی
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانصنعت و معدنلینک کوتاه :