الگوی بهره‌گیری از اوراق گام جهت تامین مالی زنجیره ارزش
سیدمهدی میرحسینی *
تبیین و بررسی ویژگی‌های اقتصادی و مالی اوراق گواهی اعتبار مولد و الگوی استفاده و بهره‌گیری از اوراق گام جهت تامین مالی زنجیره ارزش موضوعی است که این روزها مورد توجه قرار گرفته است. به طور کلی اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) ویژگی‌های اقتصادی و مالی متعددی دارد که هریک از این ویژگی‌ها در ادامه مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ارتقای اعتباری اسناد مطالبات در زنجیره ارزش
یکی از ویژگی‌های اوراق گام، ارتقای اعتباری اسناد مبادله شده در زنجیره ارزش است. توضیح آنکه در دانش مالی، روش‌هایی برای بهبود کیفیت اعتباری ابزارها، اوراق بهادار و محصولات مالی مطرح می‌شود که به صورت کلی به «سازوکار‌های ارتقای رتبه اعتبار» معروف هستند. دریافت وثایق اضافه، وثیقه نقدی و طبقه‌بندی اوراق بهادار برخی از این سازوکار‌ها محسوب می‌شوند.
الگوی عملیاتی گواهی اعتبار مولد نیز به نحوی طراحی شده که اسناد مطالبات مورد مبادله در زنجیره ارزش ارتقای اعتباری پیدا می‌کند و این موجب سهولت و کاهش هزینه‌های وصول مطالبات می‌شود. توضیح آنکه معمولا بنگاه‌های تولیدی با چند شعبه بانکی منتخب به صورت اختصاصی و پیوسته ارتباط دارند و می‌توانند از اعتماد شکل گرفته بین بنگاه و بانک، جهت ارتقای اعتباری اسناد مطالبات استفاده کنند. به عبارت واضح‌تر، گویا بانک پس از اعتبارسنجی بنگاه، چک‌های عادی وی را دریافت کرده و در مقابل آن چک‌های تضمین شده بانکی ارائه می‌کند که این برای بنگاه مزیت مهمی محسوب می‌شود.
حداقل ریسک برای بنگاه‌ها و شبکه بانکی
به نظر می‌رسد اوراق گام هم برای بنگاه‌های تولیدی که این اوراق را در مقابل بدهی‌های خود در زنجیره ارزش دریافت می‌کنند و هم برای بانک‌های صادرکننده اوراق حداقل ریسک را به همراه داشته باشد. جهت تبیین پآیین بودن ریسک برای بنگاه‌های دریافت‌کننده اوراق، لازم است به ماهیت گواهی اعتبار مولد توجه شود. اوراق گام نوعی صکوک بانکی بدون کوپن سود است که کشف قیمت در بازار ثانویه آن (مشابه اسناد خزانه) براساس تنزیل تا زمان سررسید انجام می‌شود. با این حال این نرخ تنزیل نشان‌دهنده ریسک اعتباری هیچ‌یک از بنگاه‌های اقتصادی حاضر در زنجیره ارزش نیست و صرفا نشان‌دهنده ریسک اعتباری بانک است که در اقتصاد کشور تقریبا معادل ریسک اعتباری دولت ارزیابی می‌شود.
دلیل این مساله آن است که نماد اوراق گام صادرشده توسط هر بانک در سامانه‌های بورس، با نام بانک صادرکننده ارائه می‌شود و نه نام بنگاه‌های تولیدی حاضر در زنجیره ارزش. برای مثال، اوراق صادرشده توسط بانک ملی، با نماد بانک ملی در سامانه‌های بورس مورد مبادله قرار می‌گیرد و خریدار اوراق نیز بانک ملی را مسوول نهایی ایفای تعهدات در رابطه با اوراق در نظر می‌گیرد. بنابراین انتظار می‌رود میزان ریسک این اوراق در حد اسناد خزانه و سایر صکوک دولتی در نظر گرفته شود و نرخ تنزیل اوراق نیز متناسب با همین مساله، در حد نرخ تنزیل سایر انواع اوراق دولتی تعیین شود.
از منظر شبکه بانکی نیز اوراق گام تفاوت چندانی با سایر انواع خدمات بانکی مانند اعتبارات اسنادی یا ضمانتنامه‌ها ندارد. دلیل این مساله آن است که ماهیت اوراق گام براساس عقد ضمانت شکل می‌گیرد و جزو اقلام زیرخط ترازنامه (بدهی‌های غیرقطعی در زمان ایجاد) محسوب می‌شود، لذا بانک پیش از صدور اوراق، نسبت به اعتبارسنجی بنگاه متعهد اقدام کرده و وثایق و تضامین لازم را دریافت می‌کند. بنابراین، انتظار می‌رود که میزان مطالبات غیرجاری در رابطه با ابزار گواهی اعتبار مولد، حداکثر به اندازه سایر تسهیلات و خدمات بانکی باشد و ریسکی از این جهت متوجه بانک نخواهد شد. همچنین، از منظر خلق پول نیز این ابزار تفاوتی با سایر ابزار‌های بانکی ندارد.
علاوه بر این، سازوکار تشویقی و تنبیهی اوراق گام به گونه‌ای طراحی شده است که بنگاه‌ها جهت ایفای تعهد ترغیب شوند. مثلا سقف اعتباری بنگاه متعهد در صورت دو بار ایفای تعهد متوالی در سررسید برای اوراق گام قبلی منتشره، به میزان ۱۰ واحد درصد افزایش می‌یابد. همچنین، در صورت عدم ایفای تعهد، بنگاه متعهد علاوه بر پرداخت وجه التزام تاخیر تأدیه دین، با برخی تنبیهات مواجه خواهد شد که محدودیت در استفاده از اوراق گام در آینده یکی از آنها است. بنابراین انتظار می‌رود نرخ نکول اوراق گام و ریسکی که شبکه بانکی از این جهت با آن مواجه است، حداکثر به اندازه سایر تسهیلات و خدمات متعارف بانکی باشد.
افزایش دسترسی به تامین مالی، تسریع در فرآیند‌ها و کاهش هزینه‌ها
یکی از مشکلات اصلی اقتصاد کشور آن است که بار اصلی تامین مالی تولید برعهده بازار پول است. در واقع، عمده تامین مالی سرمایه در گردش بنگاه‌های اقتصادی توسط شبکه بانکی انجام می‌شود و به دلیل محدودیت‌های موجود، در موارد بسیاری حتی بنگاه‌های معتبر نمی‌توانند به راحتی تسهیلات سرمایه در گردش مورد نیاز خود را از شبکه بانکی تامین کنند. در حالی که اوراق گام با فعال‌سازی ظرفیت بازار سرمایه در تامین مالی سرمایه در گردش، می‌تواند به بنگاه‌های تولیدی جهت افزایش دسترسی به تامین مالی کمک شایانی کند.
همچنین اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) برخلاف عمده سایر انواع صکوک موجود در بازار سرمایه کشور (مانند اوراق مشارکت مدنی، اجاره و مرابحه) که ماهیت تامین مالی بلندمدت دارند، ظرفیت تامین مالی کوتاه‌مدت برای ذی‌نفعان اقتصادی را ایجاد می‌کند. از منظر تسریع فرآیند‌ها و کاهش هزینه‌ها نیز ماهیت اوراق گام (همان‌طور که قبلا ذکر شد) به گونه‌ای است که تنها بنگاه متعهد به بانک مراجعه کرده و اعتبارسنجی می‌شود و نیازی به اعتبارسنجی سایر بنگاه‌های موجود در زنجیره ارزش وجود ندارد. در واقع، پس از اعتبارسنجی و دریافت وثایق از بنگاه متعهد، سقف اعتباری بنگاه از طرف بانک تعیین می‌شود و در ادامه بنگاه می‌تواند تمامی شرکت‌هایی که در زنجیره تامین با بنگاه معامله می‌کنند را جهت تامین مالی از طریق اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) به بانک معرفی کند. در حالی که در نبود اوراق گام، برای تامین مالی شرکت‌های مذکور، نیاز به اعتبارسنجی و دریافت وثایق از تمامی آنها وجود داشت.
اوراق گواهی اعتبار مولد (گام) و تامین مالی زنجیره ارزش
اوراق گام یکی از روش‌های «تامین مالی زنجیره ارزش» محسوب می‌شود. برای اطلاع کامل از این مورد و موارد مشابه پیرامون اوراق گواهی اعتبار مولد، به مقاله «تجربه جهانی به‌کارگیری اوراق گام در تامین مالی زنجیره ارزش (۱)» و «تجربه جهانی به‌کارگیری اوراق گام در تامین مالی زنجیره ارزش (۲)» در همین سایت مراجعه کنید. به لحاظ علمی، این روش تامین مالی بدین صورت قابل تعریف است:
تامین مالی زنجیره ارزش، عبارتی کلی است که شامل مجموعه‌ای از روش‌ها و راه‌حل‌های مبتنی بر تکنولوژی در راستای افزایش دسترسی و کاهش هزینه تامین مالی برای بنگاه‌های اقتصادی (به ویژه بنگاه‌های کوچک و متوسط) و بهبود کارایی کسب‌و‌کار‌های مرتبط در فرآیند فروش کالا‌ها و خدمات می‌شود.
در عمل، روش‌های تامین مالی زنجیره ارزش در مسیر خودکار و برخط کردن روابط مالی بین خریداران و فروشندگان نهاده‌های تولید (شامل کلیه کالا‌ها و خدمات) در تمامی مراحل فروش (شامل صدور فاکتور، تایید فاکتور، تحویل کالا یا خدمت و تسویه‌حساب حرکت می‌کنند. در این مدل خریداران کالا‌ها و خدمات می‌پذیرند که «پیش‌فاکتورهای» صادرشده توسط فروشندگان را نزد بانک‌ها و موسسات اعتباری تایید کنند تا از این طریق، فروشندگان به نقدینگی دست پیدا کنند. در واقع، فروشندگان با تایید فاکتور‌ها توسط خریدار نزد شبکه بانکی، این اجازه را پیدا می‌کنند تا فاکتور‌ها را به صورت تنزیلی به بانک‌ها بفروشند و مورد تامین مالی قرار گیرند. این روش تامین مالی معمولا جهت پوشش نیاز بنگاه‌های اقتصادی به سرمایه در گردش مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به لحاظ اقتصادی، روش‌های تامین مالی زنجیره ارزش برای تمامی ذی‌نفعان مقرون‌به‌صرفه هستند. فروشندگان کالا و خدمات با استفاده از این راهکار، سریع‌تر به نقدینگی دست پیدا می‌کنند، زیرا در شرایط عادی نیاز بود تا اسناد وصول (چک و سفته) را از خریداران کالا‌ها و خدمات دریافت کنند که تبدیل این اسناد به وجه نقد اولا با ریسک اعتباری مواجه است و ثانیا زمانبر خواهد بود. خریداران کالا‌ها و خدمات نیز در این روش می‌توانند با سهولت بیشتری نسبت به خرید از فروشندگان اقدام کنند، چراکه در اینجا در واقع بانک ضمانت خریدار نزد فروشنده را برعهده خواهد داشت. در نهایت بانک‌ها نیز ضمن تامین مالی بخش حقیقی اقتصاد، کارمزد خدماتی که ارائه می‌دهند را دریافت می‌کنند.
مدل عملیاتی به‌کارگیری اوراق گام در نظام بانکداری ایران
الگوی فقهی و راهکار ارائه‌شده توسط شورای فقهی بانک مرکزی جهت طراحی و به‌کارگیری اوراق گواهی اعتبار مولد در نظام بانکداری ایران، الگوی ضمانت است. در این رابطه مصوبه ۱/۰۷/۱۳۹۸ شورای فقهی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران بیان می‌دارد: «انتشار اوراق گام بر پایه سند بدهی بلوکه‌شده در قالب قرارداد ضمانت شرعی یا عرفی اشکال ندارد. همچنین دریافت کارمزد در قبال ارائه چنین خدماتی از طرف بانک مجاز است.»
در این الگو بانک به بنگاه متعهد یا خریدار نهاده خدمت خاصی ارائه می‌کند و آن تبدیل چک بنگاه متعهد به اوراق مالی استاندارد و ضمانت شده است. در اینجا این اوراق استاندارد از دو ویژگی مهم برخوردار هستند که عبارتند از: تضمین بانک در سررسید و نقدشوندگی. در این الگو، بانک دو نقش «عامل صدور» و همچنین «ضامن بازپرداخت» اوراق را برعهده دارد.
مورد اول در واقع نوعی ارائه خدمت است که می‌توان آن را «جعاله غیرتسهیلاتی» یا «جعاله خرید خدمت» در نظر گرفت که طبعا با «جعاله تسهیلاتی» (استفاده از عقد جعاله جهت پرداخت تسهیلات) فرق دارد. در اینجا بانک خدمتی خاص به بنگاه خریدار نهاده ارائه می‌کند و آن تبدیل چک‌های عادی بنگاه به چک‌های تضمین‌شده بانکی است و طبعا بانک می‌تواند بابت این خدمت (صدور اوراق گام) کارمزد دریافت کند.
مورد دوم به نقش ضمانتی بانک مرتبط است؛ یعنی بانک علاوه بر اینکه صدور اوراق گام را به درخواست بنگاه انجام می‌دهد، ضمانت بازپرداخت اوراق در سررسید را نیز برعهده می‌گیرد که این مساله سبب افزایش نقدشوندگی اوراق می‌شود. طبعا این خدمت متفاوت از خدمت صدور اوراق بوده و کارمزد مستقلی خواهد داشت. حتی ممکن است در عمل، صدور و ضمانت اوراق توسط بیش از یک بانک یا نهاده مالی انجام شود. مثلا یک شرکت تامین سرمایه نسبت به صدور اوراق اقدام و کارمزد صدور دریافت کند و همزمان بانک نیز ضمانت اوراق را برعهده بگیرد و کارمزد مرتبط را دریافت کند.
نکته مهم در رابطه با این الگو، واقعی بودن چک‌های اولیه‌ای است که توسط بنگاه خریدار نهاده صادر شده و در اختیار بنگاه فروشنده نهاده قرار گرفته است. به عبارت دیگر، لازم است این چک‌ها در اثر خرید و فروش کالا‌ها و خدمات به وجود آمده باشند و نه به صورت صوری، زیرا صدور اوراق گام توسط بانک به معنی تبدیل چک‌های اولیه به اوراق استاندارد است و طبعا اگر چک اولیه واقعی نباشد، اوراق گام صادرشده نیز نماینده مبادله کالا‌ها و خدمات نبوده و یک سند صوری محسوب می‌شود. لازم است توجه شود که براساس مبانی فقه اسلامی، تنزیل اسناد صوری با شبهه‌ربای قرضی مواجه بوده و قابلیت پذیرش ندارد.
* کارشناس اقتصادی
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانلینک کوتاه :