چرایی سکوت خواص در قبال اعتراضات
دکتر صلاح‌الدین هرسنی *
سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری در همایش جهاد تبیین که صبح پنجشنبه، ۲۶ آبان در محل سالن اجلاس سران برگزار شد با اشاره به حوادث اخیر و اعتراضات گفت: «خیلی‌ها در قضایای اخیر به وظیفه‌شان عمل نکردند، خیلی از خواص در قضایای اخیر مردود شدند و وظیفه قانونی، شرعی، اخلاقی و انقلابی خودشان را در تنویر افکار عمومی انجام ندادند.»
قطعا آنچه را که رئیس‌جمهوری اظهار کرده، معطوف به واقعیت است. از منظر نشانه‌شناسی، روی سخن رئیسی، آن دسته از خواصی است که در گذشته در جهت تنویر افکار عمومی دست به بسیج افکار عمومی در تبیین و تشریح شرایط می‌زدند. برای سیدمحمد خاتمی رئیس دولت اصلاحات برای مشارکت حداکثری، فراخوان می‌داد و یا آنکه فضای اجتماعی و سیاسی را دعوت به مشارکت سیاسی حداکثری در انتخاب در جهت ارتقای پرستیژ نظام و حاکمیت می‌کرد. در شرایط حاضر نیز، روی سخن رئیسی نسبت به آن دسته از خواصی است که روزگاری عهده‌دار صدارت دو قوه مقننه و مجریه و یا لااقل در زمره آن دسته از رجل سیاسی بوده‌اند که در سیاستگذاری کلان کشور مثلا در نهادی چون شورای نگهبان و نظارت استصوابی نقش تعیین‌کننده‌ای داشته و در شرایط حاضر به نظر می‌رسد که با فرا رسیدن پاییز و زمستان سیاسی به خواب فراموشی رفته‌اند و بیش از آنکه اقدامی در جهت آسیب‌شناسی و تنویر افکار عمومی و وضعیت موجود نمایند، نظاره‌گر وضع موجودند. به نظر می‌رسد که این سکوت دو معنا و مفهوم بیشتر ندارد: یا آنکه راضی به وضع موجودند و می‌دانند که سیاست‌های آنها با خواسته‌های جامعه منطبق نبوده و یا آنکه می‌خواهند اما نمی‌توانند و گوش کسی هم به حرفشان بدهکار نیست.
از منظر علت‌شناسی سکوت خواص که طبق انگاره‌های رئیسی شاید بتوان آنها را در زمره «خواص بی‌بصیرت» قرار داد، معلول سه عامل است: عامل اول آن است که همان خواص جزو مسببان وضع موجود هستند. برای نمونه وقتی شورای نگهبان و نظارت استصوابی مدیران بحران‌ساز را به جهت محرمیت به جای مدیران متخصص، عهده‌دار مناصب و پست‌های کلیدی می‌کند، نباید انتظار داشت که نتیجه چیزی جز آن باشد که هم‌اینک در زیر پوست شهرها جاری است. در ضمن چرا رئیسی از خود نمی‌پرسد که گردش نخبگان در سپهر سیاسی ایران طبیعی و هدفمند نیست و به جای گردش طبیعی چرخه نخبگان، فقط صندلی‌ها و پُست جابه‌جا می‌شود و پست و مناصب به هیچ نخبه‌ای خارج از دستگاه حاکمیت سپرده نمی‌شود؟ به عبارت دیگر، گردش نخبگان در ایران بیشتر تحت دوگانه «خودی و بیگانه»، بیشتر درون‌گروهی است و نه برون‌گروهی و ما به دست خود و البته واسطه همان دوگانه‌سازی دست رد بر سینه نخبگان واقعی زده‌ایم و اجازه نداده‌ایم که نخبه واقعی به منظومه چرخه نخبگان ورود پیدا کند. تحت این شرایط و با توجه به آنکه آن دسته از نخبگان موجود که در آزمون سیاست‌ورزی مردود شده‌اند و دستشان برای مردم باز شده، اگر هم آنها بخواهند تلاشی برای تنویر افکار عمومی و بهینه شدن و بهبود وضع انجام دهند، مورد پذیرش افکار عمومی قرار نمی‌گیرد و شاید راه و طریق‌شان هم به ترکستان نرسد!!
عامل دوم به فقدان نفوذ و مقبولیت مشروعیت و کاریزمای سیاسی خواص بازمی‌گردد. به عبارت دیگر، می‌توان این گونه گفت که آن دسته از خواص، نمایندگان واقعی مردم نیستند و بیش از آنکه وکیل‌الرعایا باشند بیشتر وکیل‌الدوله هستند. ورود این دسته از خواص بیش از آنکه ناشی از تخصص آنها باشد، حاصل تبانی و زد و بند سیاسی و رانتی و نظام خویشاوندسالاری بوده است. ضمن آنکه محرمیت و روحیه چاکرمنشی این دسته از خواص جای تخصص آنها را گرفته است. در این ارتباط، مساله تراژیک و غمبار ماجرا آنجاست که آن دسته از خواصی که واجد کاریزما، مشروعیت و مقبولیت سیاسی بوده‌اند، از نقش‌یابی آنها برای تنویر اذهان عمومی جلوگیری شده و حاکمیت و نظام به واسطه همان الگوی دوگانه «خودی- بیگانه» یا آنها را محصور و یا آنکه ممنوع‌التصویر و از صحنه سیاست در مفهوم دقیق آن حذف کرده است.
اما عامل سوم که رئیسی به آن بی‌توجه است، همان مساله شکاف نسلی است. رئیسی خود بیشتر از همه آگاه است که نیاز‌ها، خواسته‌ها و مطالبات نسل جدید به ویژه دهه هشتادی‌ها و نودی‌ها منطبق با انگاره‌ها و نگرش‌های الیت‌های فکری و ابزاری در منظومه گردش نخبگان نیست. در واقع، به واسطه انقلاب الکترونیک و گسترش فضا‌های مجازی، توقعات کلانی در نسل‌های جدید پیدا شده که لااقل الیت‌های ابزاری و فکری متعلق به دهه‌های چهل و پنجاه قادر به پاسخگویی مطالبات و نیاز‌هایشان نیست. به همین خاطر است که بیانیه و فراخوان سلبریتی‌ها برای آنان جذابیت بیشتری دارد.
حال در شرایطی که عامل و موتور محرک این اعتراضات قرار است از حجاب به مشکلات فزاینده و ناامید‌کننده اقتصادی تمایل پیدا کند، بهتر آن است که حاکمیت از چهره‌های کاریزما و مقبول در جهت ثبات بهره گیرد و با تجدیدنظر در سیاست‌ها، مطالبات و خواسته‌های جامعه را پاسخ دهد.
* کارشناس مسائل بین‌الملل
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :