ساختار ساعت کاری در ایران نیازمند بازنگری است

جهان صنعت نیوز: امروزه اهمیت بهره وری در اقتصادهای نوظهور و البته اقتصادهای توسعه یافته به حدی است که برنامه‌ریزی‌ها بر افزایش آن استوار است اما وضعیت در ایران چندان مناسب نیست. در ایران بهره‌وری مفهومی متفاوت از جهان دارد، واژه ای دال بر مدیریت هزینه و نه کیفی‌سازی؛ اینگونه است که هزینه کمتر همیشه فضای بیشتری را به خود اختصاص می‌دهد.   فاطمه پهلوانی رییس سازمان بهره روی اما ایده ها و طرح‌های متعددی دارد. ایده‌ای چون شناور شدن ساعت کار به نفع افزایش کیفیت و کار فرهنگی برای تغییر ارزش‌های اجتماعی، در عین حال صراحت لهجه اش آنجا که درباره ضرورت بازنگری در ساعت کاری در ایران صحبت می کند، کمی تعجب برانگیز است. مصاحبه فاطمه پهلوانی در پی می‌آید:

در حالی که اقتصاد ایران روزهای بسیار سختی را پشت سر می گذارد، آمارها نشان از تنزل سطح بهره وری در اقتصاد ایران دارد. وضعیت کشور در این حوزه چگونه است؟

اول توضیحی درباره اهمیت این واژه بدهم. “بهره‌وری” یکی از سه مولفه برآورده کننده رشد اقتصادی در کشور است. به بیان دیگر سه مولفه سرمایه، نیروی کار و بهره‌وری رشد اقتصادی را عملی می کنند و بر هم تاثیرگذارند اما استقلال نسبی هم دارند. در گذشته متاسفانه بهره وری کاملا تحت الشعاع رشد اقتصادی قرار داشت که اغلب از نفت متاثر می شود.

هنوز هم این وضعیت وجود دارد. وقتی رشد اقتصادی منفی می‌شود، بهره وری نیز با رشد منفی روبرو می شود .

 بله دقیقا. به هر حال با اینکه مفاهیم بهره وری در جهان در حال تغییر است ما هنوز بر مفهوم سنتی این واژه تکیه داریم و مشکلات از همین جا نشات می گیرد.

در اقتصاد نفتی می توان انتظار بهره وری را داشت، بالاخره مختصات اقتصاد ایران با اقتصاد کشورهای توسعه یافته تفاوتی جدی دارد .

 باید دید این مختصات چیست. درست می گویید. اقتصاد نفتی به جای مدیر درآمد، مدیر هزینه می سازد که این موضوع نیز انحرافاتی به وجود می‌آورد. این عوامل در نهایت بهره وری را صرفا به یک مجموعه شاخص تنزل داده و از تمرکز و برنامه ریزی برای آن جلوگیری کرده است.

همان طور که اشاره کردید با منفی شدن رشد اقتصادی از سال گذشته، رشد بهره وری نیز تاثیر مهمی از آن گرفته و اکنون وضعیت نسبت به گذشته افت کرده است. برای آنکه درک کنید ما کجا قرار داریم باید مثالی بزنم. در چند سال اخیر در ژاپن مشکلات متعددی در حوزه اقتصاد ایجاد شده است اما بالا بودن نرخ رشد بهره وری سبب شده که رشد منفی کاهش یابد. آنها پس از گذشت سه دهه از برنامه‌ریزی برای رشد بهره وری، اکنون برنامه ۲۵ سال آینده خود در این حوزه را در حالی اخیرا تصویب کردند که ما در ابتدای مسیری هستیم که ژاپن به پایان این مرحله از آن رسیده است.

از عبارت نگاه سنتی به بهره‌وری استفاده کردید، در این خصوص توضیحات دقیق تری بدهید.

بهره وری در کشوری چون ژاپن اهداف دیگری را دارد و حتی تعریف آن هم متحول شده است. در حالی که نگاه سنتی بهره وری را به معنای کاهش هزینه‌ها، فشرده کردن کار و … مواردی از این دست می‌داند اما در کشورهای پیشرفته بهره‌وری به معنای کارایی به علاوه اثر بخشی می دانند یعنی درست کار کردن در کنار کار درست. به بیان دیگر بهره‌وری در کشورهای پیشرفته به معنای تولید بر مبنای نیاز جامعه و با کیفیتی رو به رشد است اما در ایران همه چیز به کاهش هزینه خلاصه می شود.

شاید قیاس با ژاپن برای بسیاری از مخاطبان محلی از اعراب نداشته باشد، به هر روی اقتصاد ژاپن و فرهنگ کار در این کشور با ایران تفاوت‌هایی جدی دارد.

خوب از مثال ملموس‌تری استفاده می کنم. جالب توجه است که در ایران سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی هفت درصد است اما در پاکستان این رقم به ۴۳ درصد می‌رسد. این مثال فکر کنم برای مخاطبان ملموس تر باشد. فاصله ما با کشوری چون پاکستان در این حوزه به شدت عمیق است.

مشکل کجاست؟ برخی آمارها نشان می دهد نیروی کار در ایران کمتر از استاندارد کار می کند، تعطیلات در ایران بالاتر از استانداردهای بین المللی است و خلاصه همه تحلیل ها نیروی کار ایران را متهم به کم کاری می کند، نظر شما در این مورد چیست؟

به نکته مهمی اشاره کردید. تعطیلات ایران نسبت به برخی کشورها بیشتر و نسبت به برخی دیگر کمتر است اما فکر می کنم مساله بهره‌وری فراتر از میزان تعطیلات است، مساله ما کارایی و اثربخشی است. در برخی بنگاه‌ها با وجود کم بودن ساعات کار بهره وری بالا و در برخی دیگر با وجود ساعت کار بالا، کارایی پایین است.نکته مهم اینجاست که بررسی نظام اداری به خوبی نشان می دهد “انگیزه کم” به مراتب تاثیر چشمگیرتری  بر کیفیت کار دارد. این نیاز به کار فرهنگی دارد.

یعنی مساله در شرایط کنونی انگیزه های اجتماعی برای کار است ؟

 بله این نکته اهمیت بسیار زیادی دارد.

 انگیزه ها تحت تاثیر فرهنگ تعریف می شوند، تعریف ارزش اجتماعی در جامعه ایران تغییر کرده پول به معیار اصلی افراد تبدیل شده است، این کار نیست که واجد ارزش است، پول اهمیت و منزلت اجتماعی را تعیین می‌کند.

قطعا، اما به باور من این مساله قدیمی‌تر است. مثلا وقتی می‌خواهیم با فردی شوخی کنیم و بگوییم رفته دنبال نخود سیاه، می گوییم فرستادمش سرکار!! حال آن که کار کردن بیهوده نیست و از مهمترین فضیلت‌هاست. می‌خواهم بگویم پیش از این ها نیز کار اهمیت و ارزش نداشته است. مثلا هنگامی که فردی با تعهد بالا کاری را انجام می دهد دیگران با او شوخی می کنند و از او می‌خواهند چنین نکند، می گویند چرا خودت را می‌کشی؟ جدی گرفتی؟

برگردیم به ساعت کار، گفتید در برخی بنگاه‌ها با وجود ساعت کار پایین، کیفیت بالاست و در برخی با وجود ساعت کار بالا کیفیت پایین است، این وضعیت، ضرورت بازنگری در ساعت کاری را برایتان آشکار نکرده است؟

 اتفاقا می توان همین نتیجه را گرفت. در نظام کاری ایران باید در ساعت کاری، در محل کار باشی وگرنه کسری کار می خوری. حال آن که در همین ایران نمونه های گوناگونی از روش‌های دیگری در بخش خصوصی است که با ساعت کاری شناور نتایج بسیار خوبی گرفتند. به عبارت دیگر در حوزه هایی که عملی است می توان به جای موظف کردن نیروی کار به حضور در محل کار در ساعت مشخص از طریق دور کاری یا حضور در محل، یا اینکه با ساعت کاری شناور تا حدودی بر کیفیت کاری افزود.این تجربه در بسیاری از کشورهای جهان آزموده شده است. بررسی‌ها نشان می دهد ساعت کاری در ایران نسبت به خروجی نهایی بالاست و می‌توان برای کاهش ساعت کار و یا کیفی سازی حضور کارکنان در محل کار اقداماتی را انجام داد.

 طرح مشخصی در این زمینه ارائه شده است؟

 بررسی هایی در حال انجام است. با جمع بندی دقیق این نتایج می تواند در این مورد تصمیم گیری کرد اما من معتقدم کارایی و کیفیت ساعت کاری در ایران باید بازنگری شود.

 ساعت کاری ایران در قیاس با دیگر کشورها چه موقعیتی را دارد؟

 درایران ساعت کاری کم نیست اما نکته اینجاست که بهره‌وری نیروی کار در این زمان پایین است، ما باید به نفع افزایش کیفیت و بهره‌وری نیروی کار، ساعت کاری در ایران را بازنگری کنیم. در این صورت دیگر الزام به گذراندن هشت ساعت در محیط کار نیست، باید با مولفه هایی استانداردهای لازم را طلب کنیم و بهره وری را افزایش دهیم.

البته تاکید می کنم از نظر سازمانی وظیفه ما رعایت قانون است. با این همه پژوهشهای دانشگاهی راهگشا خواهد بود و بررسی‌های مختلفی در این حوزه وجود دارد. اکنون بین کارشناسان حوزه کار بحث هایی راجع به کاهش ساعت کار مطرح است که نشان می‌دهد چنانچه کاهش ساعت کار به افزایش انگیزه و کارایی نیروی انسانی بیانجامد، به سود بهره وری است. البته در برخی مطالعات نتایج دیگری به دست آمده است که باید در محیطهای کوچک آزمون شود و نتیجه قابل تعمیم به کل نظام اداری خواهد بود.

مهمترین دستاورد کیفی سازی ساعت کار این است که نیروی انسانی تنها برای پر کردن ساعت کار در محیط نمی‌ماند به هر روی اغلب مطالعات نشان می دهد به ویژه در شرایط فعلی که اقتصاد راکد است، حتی کاهش ساعت کاری هم می تواند به سود بهره وری خواهد بود.

 بهره‌ورترین دوره کاری هر فرد در چه بازه سنی است؟

بیشترین بهره وری افراد از زمان فارغ التحصیلی تا ۳۵ سالگی است که ۱۵ سال می شود. البته باید توجه داشت که برای زنان با توجه به فشار کار بیشتر و وظایف خانوادگی عملا شرایط آن قدر سخت است که اغلب زنان بعد از ۴۰ سالگی به ترک محیط کار تمایل پیدا می کنند.

 در زمینه کاهش ساعت کاری برنامه مشخصی در دستور کار نیست؟

عملا دولت با دستورالعمل های خود تا حدودی به این موضوع کمک کرده، مثلا دستورات مربوط به خاموشی، کاهش اضافه کاری و… تا حدودی اثرگذار بوده است. گرچه می توان درک کرد که حقوق ها کفاف زندگی را نمی دهد اما به واقع بخش مهمی از اضافه کاری‌ها صرفا برای جبران حقوق است. دولت تصمیم گرفته که افراد برای حضور بیشتر از ساعت کار باید از مدیر بخش خود مجوز داشته باشند، یعنی اضافه کاری به شرط وجود کاری ضروری معنا می‌یابد. در مورد کاهش ساعت کار به شکل کلی اما فعلا موضوع محدود به بررسی هاست.

 شما به مساله انگیزه نیروی کار اشاره کردید، فساد اقتصادی خود یک مولفه مهم در کاهش سرمایه های اجتماعی در هر کشوری تلقی می شود، آیا ارتباط این دو را در کاهش بهره وری و بی ارزش شدن مولفه کار به ذات کار ارزیابی کرده‌اید؟

 ما به چنین مساله ای ورود نداشتیم اما باید در این حوزه به چند نکته توجه کنیم. اصلا قبول کنیم سطح فساد اقتصادی بالاست، اما چرا افراد پاکدست در این سیستم دیده نمی شوند؟ من دلیل آن را تا حدی افزایش بی تعهدی به منافع ملی هم می دانم که البته در این بخش نیز فکر می کنم باید کار اصلاح رفتار و الگوسازی صورت گیرد. در هر حال هیچ جامعه ای بدون اینکه نسل هایی در آن سختی بکشند، توسعه نیافته است.

نکته مهمی است، سختی کشیدن برای توسعه با رویارویی با کسانی که یک شبه پولدار می شوند و فساد اقتصادی آنها را به ثروت می رساند، تفاوتی جدی دارد .

 بله، حتما همین طور است اما باید فضای رسانه ای را مهیای معرفی مدیران پاکدست کنیم تا مردم بدانند آنچه رخ می دهد سوء استفاده نیست. به هر حال در همین ساختار بسیاری از مدیران یا به عبارت دیگر اکثریت آنها با پاکدستی و راستی کار می کنند.

برسیم به بحث بهره وری، آخرین آمارها از بهره وری نیروی کار چه می گوید؟

البته این شاخص در بخش های مختلف، متفاوت است اما برای سال ۹۷ مجموع رشد نرخ بهره وری کار منفی ۲.۷ درصد بوده است. آمار بخش ها نیز آنقدر بد است که من اجازه می خواهم آن را اعلام نکنم و تنها بگویم بسیار ضعیف و بد بودیم.

نقش تحریم در بروز چنین وضعیتی چیست؟

داستان فراتر از تحریم است. به هر حال ما نتوانستیم زیرساخت‌های لازم را فراهم کنیم.طبیعتا به یک دوره طولانی‌تر مربوط است. همان طور که گفتم مدیران پاکدست در این ساختار انگیزه کار را برای همه افراد بالاتر می برند.

گفتید اقتصاد ایران در دوره اجرای برنامه سوم توسعه بهترین عملکرد در ارتقای بهره وری را داشته است، پس از این دوران چه شد که دوباره در این عرصه با آمارهای ناامید کننده روبرو شدیم .

 بهره وری همان طور که گفتم خلاصه شد به کاهش هزینه ها و در ضمن بسیاری از مدیران به این مساله اعتقادی نداشتند. باید تغییرات اجتماعی و حتی مهاجرت نسل جوان از ایران را نیز در این پروسه مورد توجه قرار داد. به عبارت دیگر می بینیم که بخشی از بهترین نیروهای تحصیلکرده در ایران به دنبال مهاجرت هستند و انگیزه کار در ایران را ندارند، این افراد با بهبود شرایط اقتصادی، بهبود محیط کسب و کار و … در کشور می مانند و این مساله مهمی است.

بسیاری از آمارها در حوزه بهره وری مدتهاست به روز نشدند، چه دلیلی دارد؟

آمارهای ما اغلب از نماگرهای پایه بانک مرکزی استخراج می‌شود که مدتی است دیگر منتشر می شوند و طبیعتا ما نیز امکان انتشار آمارهای خود را نداریم. همکاران محترم بانک مرکزی اخیرا قول دادند که آمارهای مورد نیاز ما را بدهند که اگر چنین شود ما نیز آمارهای جدید را اعلام می کنیم.

اقتصاد کلانپیشنهاد ویژه