صادرات خدمات فنی و مهندسی؛ قوی در انرژی و ساختمان‌سازی و ضعیف در فناوری

هما میرزایی – جهان صنعت نیوز : بر اساس اعلام سازمان توسعه تجارت، صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال گذشته به ۱۲۹۲ میلیون دلار رسیده است. بازار هدف صادرات این خدمات در حال حاضر کشورهایی هستند که علاوه بر رابطه اقتصادی و دیپلماتیک با ایران، به توسعه زیرساختی نیاز داشته و با استفاده از خدمات ایران می‌توانند با هزینه پایین‌تر حوزه‌های زیرساختی، انرژی، ساختمانی و صنعتی خود را بهبود ببخشند. سوریه، لبنان، ترکمنستان، ازبکستان، عراق، و افغانستان از مهم‌ترین واردکنندگان خدمات فنی و مهندسی ایران به شمار می‌روند.

هدف‌گذاری که از سوی وزارت صمت برای صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال ۱۴۰۴ تعیین شده، عدد ۴ میلیارد دلار است. برای دستیابی به این هدف، گسترش دامنه بازارهای استراتژیک در آسیای میانه، آفریقا و خاورمیانه با تکیه بر حضور موثر در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین‌المللی و معرفی توانمندی‌های این حوزه، لازم و ضروری است. ایجاد بسترهای حمایتی از سوی دولت مانند ارائه تسهیلات مالیاتی و مشوق‌های صادراتی برای تجار نیز قدم دیگری است که به تامین این هدف کمک قابل توجهی خواهد کرد.

عقبگرد بزرگ از ۴ میلیارد دلار به ۱ میلیارد دلار

طبق صحبت‌های حمید پورمحمدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه طی ۲۰ سال گذشته در زمینه صادرات خدمات فنی و مهندسی عقبگرد بزرگ داشته‌ایم و و از رقم ۴.۲ میلیارد دلار به حدود ۱ میلیارد دلار رسیده‌ایم. این در حالی است که پیش‌بینی شده بود در یک افق ۵ ساله این رقم به ۱۸ میلیارد دلار برسد. علل اصلی این عقبگرد قابل توجه را می‌توان در دو دسته عوامل داخلی و عوامل خارجی دسته‌بندی کرد. ازعوامل داخلی اصلی می‌توان از کاهش دسترسی به منابع مالی و همزمان افزایش هزینه‌های تولید برای تولیدکنندگان این خدمات، عدم دسترسی به فناوری‌های روز و تجهیزات پیشرفته مورد نیاز، و کاهش مشوق‌های صادراتی نام برد. عوامل خارجی از جمله محدودیت‌ در نقل و انتقال مالی، اجتناب بازارهای بزرگ هدف از همکاری با ایران به دلیل تحریم‌ها، و افت کیفیت در برابر رقبا نیز مانند تمامی شئون دیگر اقتصادی، صادرات خدمات فنی و مهندسی ایران را تحت تاثیر قرار داده است.

دست خالی شرکت‌های ایرانی در رقابت با فرآیند دیجیتالی شدن

عقب ماندن ایران از قافله دیجیتال‌سازی در آینده‌ای نزدیک باعث از دست رفتن بخش بزرگی ازبازارهای هدف خواهد شد. اولویت‌های ساخت و ساز به ویژه در کشورهای آسیای جنوب شرقی و خاورمیانه مانند اندونزی، عمان و قطر که پیش از این از خدمات فنی و مهندسی ایران استفاده می‌کردند، در حال تغییر است. ساختمان‌های هوشمند، سیستم‌های دیجیتال مدیریت حمل و نقل، و زیرساخت‌های مبتنی بر اینترنت اشیا در اولویت این کشورها قرار گرفته‌اند و دست ایران در این حوزه خالی است. عدم دسترسی به سیستم‌های هوشمند مدیریتی در کنار کمبود نیروی متخصص در زمینه‌های هوش مصنوعی، داده‌کاوی و اینترنت اشیا باعث می‌شود شرکت‌های ایرانی همچنان به روش‌های سنتی متکی باشند و در مقابل سیستم‌های دیجیتالی که امکان اشتباه را به حداقل می‌رسانند، حرفی برای گفتن نداشته باشند. سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در زمینه‌های ساخت و ساز و عمران، صنایع نفت، گاز و پتروشیمی، حمل و نقل، و مهندسی و حمایت‌های مالی از آن‌ها می‌تواند تا حدودی چالش‌های ناشی از تحریم‌های بین‌الملی را در حوزه فنی و مهندسی کاهش دهد.

نقطه قوت و نقطه ضعف صادرات خدمات فنی و مهندسی

در حال حاضر، دو حوزه صنعت نفت، گاز و پتروشیمی با رقم سالانه ۲ میلیارد دلار و صنعت ساخت و ساز و عمران با رقم سالانه ۱.۲ میلیارد دلار به ترتیب دو رتبه اول صادرات خدمات فنی و مهندسی هستند. در زمینه نفت، گاز و پتروشیمی ایران توانسته است با تکیه بر منابع عظیم موجود به ارائه خدمات طراحی، ساخت پالایشگاه، خطوط انتقال نفت و گاز و همچنین ارائه مشاوره‌های فنی به کشورهای نفت‌خیز مانند عراق، ترکمنستان و سوریه بپردازد و عملکرد فنی قابل قبولی داشته باشد. با ساخت سد، پل، جاده و ساختمان‌های مسکونی در کشورهای همسایه و حتی کشورهای دورتر مانند ونزوئلا و برخی کشورهای آفریقایی، ایران موفق شده است تا در صادرات خدمات ساختمان‌سازی موفق عمل کرده و جایگاه مناسبی به دست آورد. اما بر خلاف این دو حوزه، در صادرات خدمات مبتنی بر فناوری و تکنولوژی ایران ضعیف‌ترین عملکرد را از خود نشان داده است. این ضعف تا آنجا است که حوزه نفت و گاز به عنوان تخصص اصلی ایران از دانش روز بی‌بهره مانده و نتوانسته است در بازارهای داخلی پا را از حوزه‌های سنتی فراتر بگذارد.