دو محرک اصلی تورم ایران در یک بحران پیچیده
افزایش نقدینگی و نوسانات نرخ ارز به عنوان دو عامل اصلی تورم در ایران شناخته می‌شوند که به دلیل سیاست‌های اقتصادی ناکارآمد، وابستگی به نفت و تحریم‌ها تشدید شده است.
جهان صنعت نیوز – تورم، یکی از اصلی‌ترین چالش‌های اقتصادی در کشورهای مختلف به شمار می‌آید و در اقتصاد ایران نیز همواره اثرات قابل توجهی بر زندگی مردم و روندهای اقتصادی کلان کشور داشته است. افزایش مستمر و مداوم قیمت‌ها، خصوصاً در سال‌های اخیر، نه تنها قدرت خرید مردم را کاهش داده، بلکه مشکلات زیادی را برای تولیدکنندگان و تجار ایجاد کرده است. بر اساس آمارهای رسمی موجود در حالی میانگین تورم بلندمدت اقتصاد ایران در محدود ۲۰ درصد قرار دارد که این رقم در چند سال اخیر به ۴۰ درصد افزایش یافته‌است. به بیان دیگر، در حالی که تورم یکی از موضوعات حل شده در اقتصاد جهانی محسوب می‌شود، در اقتصاد ایران نه تنها همچنان چالش تورم پابرجا است بلکه تشدید شده‌است.
اما چرا با وجود تلاش‌های مختلف برای کنترل تورم، این مشکل همچنان در اقتصاد ایران باقی مانده است؟ چرا قیمت‌ها به طور مداوم افزایش می‌یابند و چه عواملی باعث شده‌اند که تورم در ایران به یک بحران بلندمدت تبدیل شود؟
ماهیت و ریشه تورم
تورم به معنای افزایش عمومی و مداوم قیمت‌ها در یک اقتصاد است. این پدیده معمولاً با کاهش قدرت خرید پول همراه است؛ به عبارت دیگر، زمانی که قیمت‌ها افزایش می‌یابند، هر واحد پول قادر به خرید کالاها و خدمات کمتری خواهد بود. تورم به طور کلی در تمام بازارها و بخش‌های اقتصادی تأثیر می‌گذارد، اما میزان تأثیر آن می‌تواند بسته به نوع کالا و خدمات متفاوت باشد.
تورم معمولاً به دو شکل عمده مشاهده می‌شود: تورم تقاضایی و تورم هزینه‌ای. تورم تقاضایی زمانی رخ می‌دهد که تقاضا برای کالاها و خدمات از عرضه آن‌ها بیشتر شود. این نوع تورم معمولاً در شرایط رونق اقتصادی و افزایش قدرت خرید مردم بروز می‌کند. تورم هزینه‌ای زمانی اتفاق می‌افتد که هزینه تولید کالاها و خدمات افزایش یابد و این افزایش هزینه به قیمت نهایی آن‌ها منتقل شود. افزایش هزینه‌های تولید می‌تواند ناشی از افزایش قیمت مواد اولیه، نیروی کار یا انرژی باشد.
به طور کلی عوامل مؤثر بر تورم را می‌توان در چند دسته اصلی طبقه‌بندی کرد:
- رشد نقدینگی: یکی از مهم‌ترین عواملی که در بروز تورم نقش دارد، رشد نقدینگی است. به زبان ساده‌تر، وقتی حجم پول در گردش در اقتصاد افزایش می‌یابد، بدون اینکه تولید کالاها و خدمات افزایش یابد، این امر موجب افزایش تقاضا برای کالاها و در نتیجه بالا رفتن قیمت‌ها می‌شود. رشد نقدینگی به طور مستقیم باعث فشار تورمی می‌شود زیرا اگر عرضه کالاها به اندازه کافی افزایش نیابد، قیمت‌ها به طور طبیعی بالا می‌روند.
- نرخ ارز: نوسانات نرخ ارز به ویژه کاهش ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی مانند دلار، می‌تواند یکی از عوامل اصلی بروز تورم باشد. هنگامی که نرخ ارز افزایش می‌یابد، هزینه واردات کالاهای اساسی بالا می‌رود و این افزایش هزینه به طور مستقیم به قیمت کالاهای داخلی منتقل می‌شود. بنابراین، تغییرات نرخ ارز می‌تواند تأثیر زیادی بر تورم داشته باشد.
- انتظارات تورمی: انتظارات مردم و کسب‌وکارها درباره آینده اقتصادی نیز می‌تواند بر تورم تأثیر بگذارد. اگر مردم انتظار داشته باشند که قیمت‌ها در آینده افزایش یابد، ممکن است تصمیم بگیرند اکنون خرید کنند تا از افزایش قیمت‌ها جلوگیری کنند. این افزایش تقاضا برای کالاها باعث می‌شود که قیمت‌ها بیشتر افزایش یابد، که خود موجب تقویت انتظارات تورمی و در نتیجه بروز تورم می‌شود.
- عرضه و تقاضای کالاها و خدمات: به طور کلی، هرگاه تقاضا برای کالاها و خدمات از عرضه آن‌ها پیشی بگیرد، قیمت‌ها افزایش می‌یابند. این رابطه در اقتصاد به عنوان تورم تقاضایی شناخته می‌شود و زمانی رخ می‌دهد که اقتصاد در وضعیت رشد است و مردم توان خرید بیشتری دارند، اما عرضه کالاها و خدمات نمی‌تواند به میزان لازم پاسخ دهد.
- هزینه‌های تولید: افزایش هزینه‌های تولید، از جمله افزایش قیمت مواد اولیه، دستمزدها، انرژی و سایر هزینه‌های تولید، می‌تواند موجب تورم هزینه‌ای شود. هنگامی که این هزینه‌ها افزایش می‌یابد، تولیدکنندگان قیمت‌های خود را بالا می‌برند تا هزینه‌های افزایش‌یافته را جبران کنند و این امر به افزایش قیمت کالاها و خدمات منجر می‌شود.
این عوامل به صورت پیچیده‌ای با یکدیگر ارتباط دارند و در مجموع باعث می‌شوند که تورم به طور مداوم و در بلندمدت در یک اقتصاد ادامه یابد.
نقدینگی و نرخ ارز : ریشه‌های اصلی تورم در اقتصاد ایران
درک دلایل اصلی تورم در ایران به بررسی دقیق‌تر از بسیاری از جوانب اقتصادی نیاز دارد. در حالی که عوامل متعددی در بروز تورم نقش دارند، تحقیقات نشان داده‌اند که دو عامل اصلی، به ویژه در سال‌های اخیر، باعث تشدید تورم در ایران شده‌اند: رشد نقدینگی و نوسانات نرخ ارز. این دو عامل به طور مستقیم و غیرمستقیم بر قیمت‌ها و وضعیت اقتصادی کشور تأثیر می‌گذارند و موجب شرایطی می‌شوند که تورم از کنترل خارج شده و به یک چالش جدی تبدیل می‌شود. اما چرا این دو عامل، یعنی رشد نقدینگی و نرخ ارز، تا این اندازه تأثیرگذار هستند؟
نقدینگی و تورم: چرخه معیوب اقتصاد ایران
یکی از مهم‌ترین دلایل رشد نقدینگی، سیاست‌های پولی انبساطی است که در طول سال‌های اخیر در ایران به کار گرفته شده‌اند. این سیاست‌ها عمدتاً به دلیل کسری بودجه دولت و نیاز به تأمین مالی برای هزینه‌های عمومی در شرایط اقتصادی دشوار، به اجرا درآمده‌اند. بانک مرکزی در چنین شرایطی دست به چاپ پول می‌زند تا منابع مالی لازم را برای دولت تأمین کند، اما این اقدام باعث افزایش بی‌رویه نقدینگی و در نتیجه فشار به قیمت‌ها می‌شود. هر چند در یک سال اخیر بانک مرکزی بر سیاست‌های انقباضی متمرکز شده است اما همچنان آثار سیاست‌های انبساطی شدید سال‌های گذشته در اقتصاد وجود دارد.
علاوه بر این، تحریم‌های بین‌المللی و کاهش درآمدهای نفتی ایران، که باعث کاهش منابع ارزی کشور شده است، یکی دیگر از دلایل افزایش نقدینگی به شمار می‌آید. در شرایطی که دولت قادر به تأمین درآمدهای ارزی از طریق صادرات نفت نیست، برای جبران کسری بودجه دولت مجبور به استقراض از بانک مرکزی و نظام بانکی شده که این خود منجر به افزایش نقدینگی در اقتصاد می‌گردد. به عبارت دیگر، برای تأمین مالی هزینه‌های دولت، پول جدید به بازار وارد می‌شود، اما این پول جدید به افزایش قیمت‌ها و فشار بیشتر بر اقتصاد منجر می‌شود.
نوسانات نرخ ارز نیز تأثیر زیادی در افزایش نقدینگی و تورم دارد. وقتی که نرخ ارز به خصوص در برابر دلار و دیگر ارزهای خارجی افزایش می‌یابد، هزینه واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه بالا می‌رود. این افزایش هزینه‌ها به طور مستقیم به قیمت کالاهای داخلی منتقل می‌شود و باعث افزایش تورم می‌شود. در شرایطی که دولت با مشکلات ارزی روبه‌رو است، نوسانات نرخ ارز می‌تواند به تشدید این مشکل کمک کند و به طور غیرمستقیم موجب افزایش نقدینگی در بازار شود.
این روندهای اقتصادی و افزایش نقدینگی باعث کاهش اعتماد مردم به پول ملی می‌شود. مردم و کسب‌وکارها به دلیل نگرانی از کاهش ارزش پول ملی، به دنبال تبدیل دارایی‌های خود به کالاهای فیزیکی یا ارزهای خارجی هستند. این اقدام‌ها تقاضا برای کالاهای خاص را افزایش داده و فشار بیشتری بر قیمت‌ها وارد می‌کند.
در مجموع، رشد نقدینگی در اقتصاد ایران به دلیل سیاست‌های پولی انبساطی، کسری بودجه، تحریم‌ها، نوسانات نرخ ارز و سایر مشکلات اقتصادی به شدت افزایش یافته است. این افزایش نقدینگی بدون پشتوانه کافی از تولید و منابع ارزی، موجب افزایش تقاضا و به تبع آن بالا رفتن قیمت‌ها می‌شود که در نهایت تورم بالا را به دنبال دارد.
نرخ ارز و تورم: چگونه نوسانات ارزی اقتصاد ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد؟
علاوه بر نقدینگی، افزایش نرخ ارز به یکی از عوامل اصلی تورم در ایران تبدیل شده است و این امر به مجموعه‌ای از دلایل اقتصادی داخلی و خارجی بستگی دارد که به طور مستقیم و غیرمستقیم بر قیمت‌ها و وضعیت اقتصادی کشور تأثیر می‌گذارد. یکی از مهم‌ترین دلایل این مسئله، افزایش هزینه‌های واردات است. اقتصاد ایران به شدت به واردات کالاهای اساسی و مواد اولیه وابسته است و هرگونه کاهش ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی، به ویژه دلار، باعث می‌شود هزینه واردات این کالاها افزایش یابد. این افزایش هزینه‌ها به طور مستقیم بر قیمت کالاها و خدمات داخلی تأثیر می‌گذارد و به تورم دامن می‌زند. به عبارت دیگر، افزایش نرخ ارز باعث می‌شود که قیمت کالاهای وارداتی گران‌تر شوند و این افزایش هزینه‌ها به قیمت تمام‌شده کالاهای داخلی نیز منتقل شود.
انتظارات تورمی نیز از دیگر عواملی است که باعث تأثیرگذاری نوسانات نرخ ارز بر تورم می‌شود. زمانی که نرخ ارز به طور ناگهانی افزایش می‌یابد، مردم و کسب‌وکارها پیش‌بینی می‌کنند که قیمت‌ها در آینده بیشتر افزایش یابد و به همین دلیل برای جلوگیری از افزایش قیمت‌ها در آینده، اقدام به خرید بیشتر کالاها و خدمات می‌کنند. این افزایش تقاضا خود به خود موجب بالا رفتن قیمت‌ها و تشدید تورم می‌شود، چرا که عرضه کالاها و خدمات به سرعت قادر به همگام شدن با این تقاضای افزایش یافته نیست.
افزایش مداوم نرخ ارز موجب کاهش اعتماد مردم به پول ملی می‌شود. زمانی که مردم متوجه می‌شوند که ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی به طور مداوم کاهش می‌یابد، تمایل دارند دارایی‌های خود را به ارزهای خارجی یا دارایی‌های فیزیکی مانند طلا تبدیل کنند. این رفتارها خود موجب تورم بیشتر می‌شود، چرا که تقاضا برای ارزهای خارجی و کالاهای فیزیکی افزایش می‌یابد و این فشار به بازارهای داخلی منتقل می‌شود.
در نهایت، سیاست‌های ارزی دولت و نوسانات نرخ ارز نقش قابل توجهی در ایجاد نااطمینانی در بازار و نوسانات شدید در نرخ ارز دارند. در بسیاری از موارد، سیاست‌های ارزی مانند تثبیت مصنوعی نرخ ارز یا تعدیل‌های غیرمنتظره آن باعث می‌شود که بازار ارز با نوسانات زیادی روبه‌رو شود، که این نوسانات خود به طور مستقیم بر قیمت‌ها تأثیر گذاشته و موجب افزایش تورم می‌شود.
چرا سیاست‌های دولت‌ها در کنترل این دو متغیر تا حد زیادی ناکارآمد بوده است؟
در سال‌های گذشته سیاست‌های دولت برای کنترل رشد نقدینگی و نوسانات نرخ ارز تا حد زیادی ناکارآمد بوده است و این ناکارآمدی به دلایل متعددی برمی‌گردد. یکی از مهم‌ترین این دلایل، کسری بودجه دائمی دولت است. دولت‌ها در سال‌های اخیر برای جبران کسری بودجه خود مجبور به استقراض از بانک مرکزی و چاپ پول شده‌اند. این استقراض باعث افزایش نقدینگی در اقتصاد و در نتیجه افزایش تورم می‌شود. به دلیل نیاز فوری به منابع مالی برای تأمین هزینه‌ها، دولت‌ها نمی‌توانند سیاست‌های پولی انقباضی، که برای کاهش نقدینگی ضروری است، به درستی پیاده‌سازی کنند، زیرا این اقدام‌ها به کاهش منابع مالی برای دولت و مشکلات مالی بیشتر منجر می‌شود.
علاوه بر این، تحریم‌های بین‌المللی و کاهش درآمدهای نفتی نیز به شدت بر وضعیت ارزی کشور تأثیر گذاشته‌اند. تحریم‌ها دسترسی ایران به بازارهای جهانی و منابع ارزی را محدود کرده و باعث افزایش تقاضا برای ارزهای خارجی شده است. در چنین شرایطی، دولت برای مدیریت نرخ ارز با مشکلات جدی روبه‌رو شده و سیاست‌های ارزی مورد استفاده به دلیل عدم ثبات و تغییرات ناگهانی قادر به کنترل نوسانات نرخ ارز نبوده است. به عنوان مثال، تثبیت مصنوعی نرخ ارز یا تغییرات غیرمنتظره آن، که برای کنترل نرخ ارز انجام می‌شود، اغلب باعث ایجاد بازار سیاه و نوسانات شدید در آینده می‌شود.
در کنار این مشکلات، وابستگی به نفت یکی دیگر از دلایل اصلی ناکارآمدی سیاست‌های اقتصادی ایران است. اقتصاد ایران به شدت به درآمدهای نفتی وابسته است و هرگونه کاهش قیمت نفت یا کاهش صادرات آن، منجر به کاهش درآمدهای ارزی و فشار بیشتر بر نرخ ارز و نقدینگی می‌شود. این وابستگی به منابع نفتی باعث شده که سیاست‌های اقتصادی در ایران نتوانند در برابر بحران‌های جهانی و تغییرات قیمت نفت، اثربخشی لازم را داشته باشند.
از سوی دیگر، ضعف نظام بانکی و فساد مالی در ایران، از دیگر عوامل کلیدی در ناکارآمدی سیاست‌های اقتصادی است. بانک‌ها و مؤسسات مالی در ایران به دلیل مشکلات ساختاری و عدم نظارت مناسب، قادر به مدیریت مؤثر منابع مالی نیستند. بسیاری از بانک‌ها منابع خود را به صورت غیرمولد یا در پروژه‌های پرریسک سرمایه‌گذاری می‌کنند که این موضوع باعث افزایش بدهی‌ها و رشد نقدینگی می‌شود. این ضعف در نظام بانکی باعث شده که سیاست‌های پولی برای کاهش نقدینگی و کنترل تورم موفقیت چندانی نداشته باشند.
عدم هماهنگی بین سیاست‌های پولی و مالی نیز یکی دیگر از دلایل ناکارآمدی است. در بسیاری از موارد، سیاست‌های پولی انقباضی بانک مرکزی برای کنترل نقدینگی با پول‌پاشی دولت و افزایش بدهی‌های عمومی در تضاد بوده‌اند. در این شرایط، دولت‌ها برای تأمین هزینه‌های خود دست به چاپ پول و استقراض از بانک مرکزی می‌زنند، که این عمل باعث افزایش نقدینگی و در نهایت تورم می‌شود.
رشد انتظارات تورمی و بی‌اعتمادی عمومی به سیاست‌های اقتصادی نیز باعث تشدید مشکلات می‌شود. زمانی که مردم و کسب‌وکارها از افزایش قیمت‌ها و نوسانات ارز مطمئن می‌شوند، ترجیح می‌دهند دارایی‌های خود را به ارزهای خارجی یا دارایی‌های فیزیکی تبدیل کنند، که این خود به افزایش تقاضا و فشار بیشتر بر بازار منتهی می‌شود.
در مجموع، ناکارآمدی سیاست‌های دولت‌ها در کنترل رشد نقدینگی و نوسانات نرخ ارز در ایران به دلیل عواملی چون کسری بودجه، تحریم‌های بین‌المللی، ضعف نظام بانکی، وابستگی به نفت، و عدم هماهنگی بین سیاست‌های پولی و مالی بوده است. برای حل این مشکلات، نیاز به اصلاحات ساختاری و سیاست‌های اقتصادی پایدار است که بتوانند به طور مؤثر این دو متغیر کلیدی را مدیریت کنند و از بروز تورم‌های بالا و نوسانات ارزی جلوگیری نمایند.
نرخ ارز یا نقدینگی ؛ کدام تأثیر بیشتری بر تورم دارد؟
در ایران و بسیاری از کشورهای دیگر، معمولاً نقدینگی تأثیر بیشتری بر تورم دارد. دلیل این امر این است که وقتی نقدینگی افزایش می‌یابد، فشار زیادی بر تمام بخش‌های اقتصادی وارد می‌شود و موجب بالا رفتن قیمت‌ها در همه بخش‌ها می‌شود. البته نرخ ارز نیز در شرایطی که وابستگی زیادی به واردات وجود دارد یا اقتصاد در معرض نوسانات شدید قرار دارد، می‌تواند تأثیر بیشتری بر تورم بگذارد.
به طور خاص، در ایران که با مشکلاتی مانند تحریم‌های اقتصادی و کاهش درآمدهای نفتی روبه‌رو است، نوسانات نرخ ارز به طور مستقیم بر تورم تأثیرگذار بوده و گاهی اوقات اثرات آن حتی از افزایش نقدینگی نیز بیشتر است. به عبارت دیگر، در ایران، نوسانات نرخ ارز و رشد نقدینگی به طور همزمان می‌توانند باعث تشدید تورم شوند، اما در شرایطی که نرخ ارز پایدارتر باشد، نقدینگی به عنوان عامل اصلی افزایش تورم عمل می‌کند.
اقتصاد کلانپیشنهاد ویژهلینک کوتاه :