تالاب‌ها در خطر خشک‌شدن و تولید گردوغبار؛ حق‌آبه‌ها فراموش شده‌اند
مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: مطالعات سال ۹۸ نشان داد که ۴۲ درصد تالاب‌های کشور منشا گردوغبار شده‌اند اما با توجه به بدتر شدن شرایط نظر کارشناسی بنده این است که اکنون ۶۰ درصد تالاب‌های ما غبارخیز شده‌اند.
جهان صنعت نیوز، تالاب‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اکوسیستم‌های طبیعی، نقش حیاتی در پایداری محیط‌زیست ایفا می‌کنند. این زیست‌بوم‌ها با فراهم‌کردن زیستگاه برای گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، تنظیم چرخه‌های آبی و کنترل سیلاب‌ها، اهمیت بسزایی دارند.
در ایران، تالاب‌ها با چالش‌های جدی مواجه‌اند. بر اساس گزارش‌های سازمان حفاظت محیط زیست در سال ۱۳۹۸، حدود ۴۲ درصد از تالاب‌های کشور خشک شده‌اند و به کانون‌های تولید گردوغبار تبدیل شده‌اند. این وضعیت نه‌تنها به کاهش تنوع زیستی منجر شده، بلکه مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی متعددی را نیز به همراه داشته است.
در سطح جهانی نیز تالاب‌ها با تهدیدات مشابهی روبه‌رو هستند و از سال ۱۹۶۰ تاکنون،۳۵ درصد تالاب‌های جهان از بین رفته است. تخریب و کاهش مساحت تالاب‌ها به دلیل فعالیت‌های انسانی و تغییرات اقلیمی، نگرانی‌های جدی را برای جامعه جهانی به همراه داشته است.
دلایل نابودی تالاب‌ها
تغییرات اقلیمی: افزایش دما و کاهش بارندگی‌ها منجر به کاهش منابع آبی تالاب‌ها شده است.
برداشت بی‌رویه آب: استفاده ناپایدار از منابع آبی برای کشاورزی و صنعت، باعث کاهش آب ورودی به تالاب‌ها می‌شود.
توسعه ناپایدار: گسترش شهرنشینی و زیرساخت‌ها در مناطق تالابی، به تخریب این زیست‌بوم‌ها منجر شده است.
آلودگی: ورود آلاینده‌ها به تالاب‌ها کیفیت آب را کاهش داده و حیات موجودات زنده را تهدید می‌کند.
کانون تولید گردوغبار
خشک‌شدن تالاب‌ها پیامدهای زیست‌محیطی متعددی دارد. یکی از مهم‌ترین آن‌ها تبدیل بسترهای خشک‌شده به کانون‌های تولید گردوغبار است. در ایران، حدود نیمی از تالاب‌ها یا به کانون گردوغبار تبدیل شده‌اند یا در آستانه خشک‌شدن هستند. این پدیده منجر به افزایش آلودگی هوا، کاهش کیفیت زندگی و بروز مشکلات بهداشتی برای ساکنان مناطق مجاور شده است.
در رابطه با این موضوع، علی محمد طهماسبی بیرگانی؛ دبیر ستاد ملی مدیریت پدیده گرد و غبار و مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست گفت: در سال ۱۳۹۸ مطالعه‌ای انجام دادیم و طی آن منشأهای گرد و غبار را در داخل کشور شناسایی کردیم و سپس آن را با نقشه تالاب‌ها همپوشانی کردیم. بر اساس این مطالعه از مجموع سه‌ونیم میلیون هکتار مساحت تالاب‌ها، حدود یک میلیون و چهارصدوشصت هزار هکتار آن مناطق غبارخیز بودند. در حال حاضر در حال بازنگری همان نقشه منشأیابی هستیم.
وی با بیان اینکه از سال ۱۳۹۸، زمانی که این مطالعه را به پایان رساندیم، تاکنون شرایط تغییرات بسیاری داشته است، ادامه داد: به نظر می‌رسد که در حال حاضر، متأسفانه بیش از ۶۰ درصد از تالاب‌ها تحت تأثیر این پدیده قرار گرفته‌اند. این مسئله عمدتاً به دلیل عدم تخصیص حق‌آبه‌ها، تغییرات میزان بارش و پراکنش آن رخ داده است. امسال نیز شرایط چندان مساعد نیست؛ چرا که هم میزان بارش و هم پراکنش آن در پاییز نامناسب بوده است. همان‌طور که می‌دانید، در مناطق بیابانی و فراخشک، باران‌های پاییزی اهمیت بسیاری دارند، اما امسال نه میزان بارش و نه پراکنش آن در پاییز مطلوب نبوده و در زمستان نیز شاهد هوایی سرد اما بدون رطوبت بوده‌ایم.البته هنوز محاسبات نهایی انجام نشده است، زیرا نقشه در حال تهیه است.
تغییر شدت غبارخیزی
دبیر ستاد ملی مدیریت پدیده گرد و غبار بیان کرد: گام بعدی این است که زیستگاه‌ها، تالاب‌ها و سایر کاربری‌های اراضی را روی آن قرار دهیم. با این وجود، به‌طور کارشناسی برآورد می‌کنم که بین ۶۰ تا ۶۵ درصد از تالاب‌ها غبارخیز شده باشند. علاوه بر این، شدت غبارخیزی نیز تغییر کرده است. در مطالعات پیشین، ما مساحت هر تالاب را به همراه شدت غبارخیزی آن بررسی کرده بودیم، اما در مقایسه با مطالعه قبلی، اوضاع وخیم‌تر شده است. این بدان معناست که هم تعداد مناطق غبارخیز افزایش یافته و هم شدت گرد و غبار در این مناطق بیشتر شده است.
طهماسبی بیرگانی درباره نوع غباری که از تالاب‌ها برخاسته و نحوه پراکنش آن توضیح داد: این موضوع بستگی مستقیم به میزان ریزدانه‌ها و سرعت باد دارد. اگر فرض کنیم که سرعت باد از حد آستانه فرسایش بادی بیشتر باشد (یعنی به حدی برسد که قادر به جابه‌جایی ذرات باشد)، تفاوت مهمی بین تالاب‌های خشک‌شده و سایر مناطق وجود خواهد داشت. تالاب‌ها آخرین نقطه از یک حوضه آبخیز هستند و ریزترین ذراتی که از بالادست، طی فرسایش آبی حمل شده‌اند، در این مناطق ته‌نشین می‌شوند. این مناطق خشک‌شده که به آن‌ها “چاله‌ها” گفته می‌شود، بیشترین میزان ریزدانه‌ها را در خود دارند.
وی افزود: در یک سرعت باد مشخص، هرچه ذرات ریزتر و به سمت سیلت نزدیک‌تر باشند، مقدار غبارخیزی در سطح گسترده‌تری افزایش می‌یابد. تفاوت تالاب‌های خشک‌شده با مناطق دشتی نیز در همین نکته است. در دشت‌ها، از دامنه‌های تپه‌ماهوری و کوهستان تا دشت، انواع ذرات از درشت‌دانه تا ریزدانه پراکنده هستند. ذرات درشت نیاز به نیروی بیشتری برای جابه‌جایی دارند و به همین دلیل، بیشتر موجب طوفان ماسه‌ای می‌شوند تا گرد و غبار. اما تالاب‌های خشک‌شده، به دلیل دارا بودن ذرات بسیار ریز، میزان تولید گرد و غبار آن‌ها در واحد سطح بسیار بیشتر از دشت‌ها و سایر کاربری‌های اراضی است. این نکته بسیار مهم و قابل توجه است.
حقابه تالاب ها
مشاور رییس سازمان حفاظت محیط زیست در پاسخ به اینکه آیا در برنامه هفتم توسعه نکته‌ای درباره پرداخت حق‌آبه تالاب‌ها یا مقابله با کانون‌های ریزگرد پیش‌بینی نشده است، گفت: در برنامه هفتم توسعه، دولت متعهد شده است که برنامه جامع مقابله با گرد و غبار را تهیه و اجرا کند و ما در حال حاضر در حال تدوین این برنامه هستیم. البته پیش از این، یک برنامه ۱۰ ساله بدون الزام قانونی تهیه شده بود اما در برنامه هفتم، این موضوع به‌عنوان یک تعهد برای دولت در نظر گرفته شده و دولت مکلف است که این طرح را هم تهیه و هم اجرا کند.
وی درباره بودجه طرح نیز خاطرنشان کرد: به هر حال، ما باید این طرح را تدوین کنیم و سپس برای اجرایی شدن آن پیگیری‌های لازم را برای بودجه انجام دهیم. معمولاً هر سال مبلغی بین ۳۰۰ تا ۵۰۰ میلیارد تومان به‌عنوان اعتبار مقابله با گرد و غبار در بودجه عمومی در نظر گرفته می‌شود اما اگر بخواهیم این طرح را به‌صورت جدی و مؤثر اجرا کنیم، نیاز به اعتباری بسیار بالاتر داریم، زیرا در مقایسه با وسعت و گستردگی کانون‌های غبارخیز، این مبلغ بسیار ناچیز است.
طهماسبی بیرگانی در پایان خاطرنشان کرد: در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸، زمانی که از محل صندوق توسعه ملی اعتبار دریافت می‌کردیم، اقدامات بسیار مؤثرتری انجام شد و توانستیم مناطق وسیع‌تری را پوشش دهیم. اما متأسفانه، از زمانی که دیگر امکان تأمین اعتبار از محل صندوق توسعه ملی فراهم نشد، اعتبارات مرتبط با این حوزه نیز در همان بازه‌ای که اشاره شد، در نوسان باقی ماند.
تسنیم
محیط زیستلینک کوتاه :