ناوگان تاریک در برابر سلطه دلار

جهان صنعت نیوز – حدود ۶۰۰ سال پیش، تصمیم عثمانی‌ها برای محدود کردن تجارت در جاده ابریشم به‌جای تثبیت قدرت، به گسترش مسیرهای جدید دریایی توسط پرتغالی‌ها و افول این شاهراه تاریخی انجامید؛ امروز نیز به نظر می‌رسد سیاست‌های تحریمی ترامپ، از تحریم شرکت‌های انتقال‌دهنده نفت ایران گرفته تا اعمال تعرفه‌های سنگین بر مخالفان سیستم دلاری، به همان سرنوشت دچار شده‌اند. از ناوگان‌های نفتکش «تاریک» گرفته تا تلاش چین و روسیه برای بی‌نیازی از دلار، همه نشان می‌دهند که محدودیت‌های بیش‌ازحد ممکن است به شکلی ناخواسته موجب تضعیف سلطه آمریکا شوند.

بازگشت به جاده ابریشم؟ پیامدهای معکوس سیاست‌های تحریمی ترامپ

حدود ۶۰۰ سال پیش، زمانی که عثمانی‌ها قسطنطنیه را فتح کردند، متوجه شدند که گسترش بیش از حد یک امپراتوری می‌تواند خطرناک باشد. در تلاش برای مجازات بازرگانان اروپایی که به آن‌ها بی‌اعتماد بودند، عثمانی‌ها عوارض و محدودیت‌هایی برای تجارت در مسیر مشهور جاده ابریشم وضع کردند. پاسخ پرتغالی‌ها این بود که مسیرهای دریایی به سوی آسیا ایجاد کنند. این تقابل در نهایت باعث افول تدریجی جاده ابریشم شد؛ تلاشی برای افزایش قدرت که نتیجه‌ای کاملاً معکوس داشت.

آیا اکنون دوباره همین اتفاق در حال تکرار است؟

این پرسشی است که ارزش فکر کردن دارد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، نه تنها تعرفه‌هایی کاملاً غیرقابل پیش‌بینی (جالب است که واژه “تعرفه” ریشه عربی دارد) اعمال می‌کند، بلکه سیاست تحریم را هم به طور جدی دنبال می‌کند.

فقط در همین هفته، همزمان با سفر پرفشارش به خاورمیانه، ترامپ تحریم‌هایی را علیه شرکت‌های آسیایی‌ای اعلام کرد که نفت ایران را به چین منتقل می‌کنند. همچنین او در حال بررسی تحریم‌های جدیدی علیه روسیه است.

البته ترامپ نخستین رئیس‌جمهوری نیست که از این ابزار استفاده می‌کند؛ رؤسای جمهور پیش از او از سال ۲۰۰۱ به بعد به‌طور فزاینده‌ای به تحریم‌ها روی آوردند. اما کاخ سفید در حال حاضر با شدت بیشتری از این ابزار استفاده می‌کند، نه فقط در حوزه نفت، بلکه در فناوری‌های حساس مانند تولید تراشه‌ها، و همچنین در نظام مالی. برای نمونه با حذف کشورها از سامانه پرداخت جهانی سوئیفت. همان‌طور که ادوارد فیشمن در کتاب جدید و مهم خود با عنوان گلوگاه‌ها می‌نویسد: «قدرت‌های بزرگ زمانی با کنترل گلوگاه‌های جغرافیایی مانند تنگه بسفر رشد و دوام می‌یافتند؛ اما قدرت آمریکا در اقتصاد جهانی امروز بر گلوگاه‌هایی از نوع دیگر استوار است.»

اما نکته‌ای متناقض در این میان وجود دارد: درست همان‌طور که پرتغالی‌ها در واکنش به محدودیت‌های عثمانی مسیرهای تجاری جدیدی ساختند که قدرت آن‌ها را تضعیف کرد، اکنون هدف‌های تحریم ترامپ هم در حال انجام همین کار هستن و آن هم با سرعتی بیشتر.

ناوگان تاریک، تهدیدی برای نظام تحریم جهانی

بیایید به موضوع نفت نگاه کنیم ؛ در سال ۲۰۲۲، پس از حمله روسیه به اوکراین، آمریکا و اروپا تحریم‌هایی را بر صادرات نفت روسیه اعمال کردند به این امید که اقتصاد این کشور را تحت فشار بگذارند؛ درست مثل تحریم‌هایی که پیش‌تر علیه ایران اعمال شده بود. اما متحدان غربی نگران بودند که ممنوعیت کامل، باعث جهش قیمت جهانی نفت شود. به همین دلیل، راه‌حلی میانه را در پیش گرفتند: روسیه اجازه داشت به کشورهای غیرغربی نفت بفروشد، اما فقط با قیمتی پایین‌تر از نرخ بازار (زیر ۶۰ دلار در هر بشکه)، و در صورت عدم رعایت، تحریم‌هایی برای متخلفان در نظر گرفته شد.

این سیاست تا حدی به روسیه ضربه زد: پژوهشی از بانک فدرال رزرو دالاس نشان می‌دهد که روسیه هنگام انتقال صادرات نفت خود به هند، مجبور شد با تخفیف ۳۲ دلاری در هر بشکه برای نفت «اورال» خود در مارس ۲۰۲۳ نسبت به ژانویه ۲۰۲۲ گبه دلیل افزایش هزینه‌های حمل و قدرت چانه‌زنی جدید هند موافقت کند.

اما این فشار با استفاده روسیه از «ناوگان سایه» کاهش پیدا کرد. نفت‌کش‌هایی که با خاموش کردن سیستم‌های موقعیت‌یاب از شناسایی دور می‌مانند. در حالی که پیش‌تر این نوع ناوگان بسیار محدود بود، حالا به‌شدت گسترش یافته و به گفته مؤسسه خدمات سلطنتی متحد (RUSI)، «سامانه‌ای موازی و دائمی برای تجارت نفت خارج از چارچوب‌های قانونی بین‌المللی به وجود آورده است».

در واقع، یک تحلیل اقتصادی مبتنی بر مدل‌های یادگیری ماشین نشان می‌دهد که «بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۳، کشتی‌های موسوم به “تاریک” حدود ۹.۳ میلیون تن نفت خام را در ماه جابه‌جا کرده‌اند که تقریباً نیمی از صادرات نفت دریایی جهان را شامل می‌شود.» چین حدود ۱۵ درصد از این تجارت را در اختیار دارد.

مقامات آمریکایی در تلاش‌اند که واکنش نشان دهند. برای همین است که در این هفته، شرکت‌های مستقر در هنگ‌کنگ هدف تحریم قرار گرفتند. اما همان‌طور که آگات دمارِه، کارشناس شورای روابط خارجی اروپا، در کتاب خود با عنوان نتیجه معکوس می‌گوید، تجربه نشان داده که تحریم‌ها تنها زمانی مؤثرند که سریع، هدفمند و از همه مهم‌تر با حمایت متحدان اجرا شوند.

مشخص نیست که ترامپ بتواند چنین شرایطی را فراهم کند. سیاست‌های تعرفه‌ای او اعتماد متحدان را از بین برده‌اند. تلاش دولت قبلی برای محدود کردن صادرات فناوری به چین نیز نتیجه معکوس داد، چون پکن شروع به تولید فناوری بومی کرد و همچنین از واسطه‌ها برای قاچاق تراشه‌ها استفاده کرد.

دلار و ناکارآمدی تحریم‌های مالی

در حوزه مالی هم ماجرا مشابه است: وقتی آمریکا روسیه را از سامانه سوئیفت حذف کرد، این اقدام «به‌طور قابل‌توجهی تجارت روسیه با شرکت‌های غربی را کاهش داد»، اما «در کاهش تجارت روسیه با کشورهای غیرغربی بی‌اثر بود». دلیل این ناکامی آن بود که روسیه بیشتر از ارزهای محلی در تجارت با کشورهای در حال توسعه استفاده کرد و به این شکل، اثر تحریم‌های سوئیفت را کاهش داد.

ترامپ مطابق با رویکرد همیشگی‌اش، یک قدم جلوتر رفته است: او تهدید کرده که علیه کشورهایی که سیستم پرداختی غیردلاری ایجاد می‌کنند، تعرفه ۱۰۰ درصدی اعمال خواهد کرد. شاید این سیاست در حال حاضر، با توجه به سلطه دلار، کارگر بیفتد. اما همان‌طور که دمارِه هشدار می‌دهد، تاریخ نشان می‌دهد که حتی وقتی تحریم‌ها به‌درستی و با حمایت متحدان اعمال می‌شوند، ممکن است نتایجی کاملاً ناخواسته داشته باشند.

چشم‌ها به ایران و آزمون نهایی ناوگان سایه

اکنون، همه نگاه‌ها به نفت ایران دوخته شده است. ممکن است ترامپ در نهایت از تهدیدهایش عقب‌نشینی کند: روز چهارشنبه، وقتی اعلام کرد در مذاکرات با تهران پیشرفت داشته، قیمت نفت کاهش یافت. اما اگر این عقب‌نشینی رخ ندهد، ناوگان‌های سایه آزمونی واقعی خواهند بود برای سنجش اینکه آیا تیم ترامپ واقعاً همان‌قدر که تصور می‌کند، قدرت دارد یا نه. شاید وقت آن رسیده باشد که دوباره به جاده ابریشم بازگردیم.

پیشنهاد ویژهسیاسی