اقتصاد ایران؛ از ترومای جنگ تا شوک مکانیزم ماشه

هما میرزایی-جهان صنعت نیوز: اخبار ضد و نقیض درباره فعال شدن مکانیزم ماشه در یکی دو روز آینده آخرین تیری است که روان جامعه ایرانی را هدف قرار داده است. پس از اتمام جنگ ۱۲ روزه، مردم هنوز نتوانسته‌اند به زندگی روزمره بازگردند، بازارهای مالی قفل شده‌اند، و همه گوش به زنگ اخبار جدید هستند.

معاون حقوقی و بین الملل وزارت امور خارجه در گفتگوی ویژه خبری می‌گوید اطلاع رسمی در مورد فعال شدن مکانیسم ماشه دریافت نکرده‌ایم. غریب آبادی در ادامه می‌افزاید: استفاده آن‌ها از مکانیزم ماشه، اوضاع را پیچیده‌تر می‌کند و امیدواریم که آن‌ها عاقل باشند و این کار را نکنند. 
اما بازارها به همین اخبار غیررسمی واکنش نشان دادند؛ و همانطور که پیش‌بینی می‌شد با افزایش احتمال بازگشت تحریم‌های ذیل قطعنامه‌‌‌های شورای امنیت سازمان ملل و پیچیده‌تر شدن شرایط اقتصادی قیمت سکه و دلار وارد فاز افزایشی شد.  

با فعال شدن مکانیزم ماشه، اقتصاد ایران وارد فاز جدیدی از بحران خواهد شد. صادرات نفت و فرآورده‌های پتروشیمی به صفر نزدیک می‌شود، به دلیل عدم امکان جابه‌جایی پول و انجام مبادلات بانکی واردات کالاهای اساسی با مشکل جدی مواجه خواهد شد، و در نهایت پای تمام کشورها به بازی تحریم ایران گشوده خواهد شد؛ حتی کشورهایی مانند چین و روسیه که تا کنون دوست می‌خواندیمشان و اندک کورسوی امیدی در تجارت جهانی را برایمان زنده نگه داشته بودند.

مکانیزم ماشه برای مردم کاغذپاره نیست

برخی رسانه‌های داخلی مانند کیهان مکانیزم ماشه را کاغذپاره و تفنگ بی‌فشنگ می‌خوانند، اما رنگ زرد رخسار مردم چیز دیگری می‌گوید. مدت‌هاست مردم ایران به جای شادی جمعی به نگرانی‌های جمعی عادت کرده‌اند، اما اینبار و در شرایط اقتصادی فعلی و پس از گذر از ترومای جنگ دیگر تحمل و توان بیش از این را ندارند. کاربران در شبکه‌های اجتماعی از عمر و جوانی هدر رفته و افزایش نگرانی از آینده صحبت می‌کنند و مسئولین در حال انداختن بار تقصیرات بر دوش یکدیگرند. مالک شریعتی، نماینده مجلس می‌نویسد: ماشه چکانده شده!
قرار بود برجام تحریم را لغو و سایه جنگ را دور کند که به چکاندن ماشه تجاوز نظامی آمریکای خارج شده از برجام به ایران ختم شد. حالا شدیدتر از ‎مکانیزم ماشه(حمله نظامی) اجرا شده و فعال شدنش دیگر اثر میدانی ندارد؛ اما اثر سیاسی اش کوبیدن آخرین میخ بر تابوت ‎مذاکره است. یکی از روزنامه‌نگاران اقتصادی نیز این‌گونه می‌نویسد: مکانیزم ماشه یا اسنپ‌بک؛ یعنی بازگشت خودکار تمام تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران. حالا حامیان تحریم و همان‌هایی که تحریم را فرصت می‌دانستند، نگران بازگشت تحریم‌هایی هستند که دستپخت خودشان است.

حالا سوال اینجاست که سرنوشت ایران به کدام سمت خواهد رفت؟ تجارت خارجی چه خواهد شد و برنامه سیاستمداران برای عبور از این بحران عمیق چیست؟
برای پاسخ دادن به این سوالات با آلبرت بغزیان گفت‌وگویی انجام دادیم، که در زیر می‌خوانید.

در ابتدا باید ببینیم مکانیزم ماشه چیست و در صورت فعال شدن، چه اتفاقی خواهد افتاد. در زمان انعقاد برجام اطلاعات دقیق و کاملی از جزئیات این قرارداد منتشر نشد، و بند مربوط به مکانیزم ماشه نیز آنچنان مطرح نبود. شاید در آن زمان ایران چاره دیگری جز پذیرش چنین شروطی نداشت؛ چرا که عمده تحریم‌ها از سوی اتحادیه اروپا بود. بقیه کشورها نیز آن را امضا کردند. بند مربوط به مکانیزم ماشه مبنی بر این بود که در صورت عدم پایبندی ایران به تعهدات خود، تحریم‌های برداشته‌شده نفتی بازگردند و پرونده به شورای امنیت ارجاع شود. در حقیقت طرف ما اروپایی‌ها بودند و نامی از آمریکا نبود. اما پس از آن قرارداد، تحریم‌های هسته‌ای آمریکا نیز اضافه شد.

نه جنگ و نه صلح؛ اقتصاد سرگردان و عدم نظارت دولت

در شرایط کنونی که قدرت خرید مردم پایین است و صنایع در رکود جدی به سر می‌برند، با فعال شدن مکانیزم ماشه درآمد ارزی کشور کاهش پیدا کرده و راه‌های دور زدن تحریم تا حدودی بسته خواهند شد. بنا بر این رکود اقتصادی تشدید خواهد شد؛ کما اینکه در روزهای اخیر در سکوت و بی‌عملی بانک مرکزی شاهد بالا رفتن نرخ ارز بودیم. قیمت برخی کالاهای اساسی مانند نان نیز افزایش پیدا کرد. کاری که در حال حاضر از دست دولت بر می‌آید، تشدید نظارت بر بازارها است. اقتصاد در زمان جنگ حالت اقتضایی و مسکّنی دارد و با اندوخته‌ها و پس‌اندازهای ارزی و یا وجوه آزادشده کنترل می‌شود. اما در شرایطی که نه جنگ است و نه صلح، تحریم‌ها نیز در حال شدت گرفتن هستند، و فرصت‌طلبان داخلی با سواستفاده از شرایط دست به گران‌سازی می‌زنند، نمی‌توان انتظار رشد و توسعه اقتصادی داشت، و تنها با اجرای سیاست نظارتی از سوی دولت می‌توان کمی بازارها را کنترل کرد.

آینده تجارت خارجی؛ تهاتر نفت با کالای غیرضروری

فعال شدن مکانیزم ماشه بر تجارت خارجی ایران و شرکای تجاری خارجی نیز تاثیرگذار خواهد بود. کشوری مانند چین که از خرید نفت ایران با تخفیفات زیاد بهره‌مند می‌شد، نیز از این موضوع متضرر خواهد شد. آن‌ها نفت ما را با کالاهای تولید خود تهاتر می‌کردند. با شرایط جدید، این تجارت همچنان پابرجا خواهد ماند، و آن‌ها راه‌هایی برای دور زدن تحریم پیدا خواهند کرد؛ اما نفت ما با کالاهای غیر ضروری و لوکس که مخاطبان کمی دارد تهاتر خواهد شد و هزینه این موضوع از جیب مردم پرداخت خواهد شد.

در نهایت؛ دیپلماسی

در سال‌های اخیر دیپلماسی اقتصادی ما بسیار ضعیف عمل کرده و نتوانسته شرکای تجاری جذب کند که در چنین شرایطی دست به دفاع از ما بزنند. به اعتقاد من همچنان دیپلماسی راه‌حل برون‌رفت از این معضل خواهد بود. 

اخبار برگزیدهاقتصاد کلان