نشانه‌های دخالت انسانی در آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی

سارا پوردلجو – جهان‌صنعت نیوز: آتش‌سوزی‌های اخیر در جنگل‌های هیرکانی، موجی از نگرانی و پرسش‌های جدی را درباره‌ سرنوشت یکی از کهن‌ترین میراث‌های طبیعی جهان برانگیخته است. جنگل‌هایی که میلیون‌ها سال بدون گسست پابرجا مانده‌اند و از معدود بازماندگان دوران باستانی پوشش گیاهی زمین به شمار می‌روند، امروز زیر فشارهای فزاینده‌ انسانی، ساخت‌وسازهای گسترده، و دگرگونی‌های اقلیمی، بیش از هر زمان دیگری در معرض خطر قرار گرفته‌اند. در چنین شرایطی، تحلیل دقیق ریشه‌های حادثه، شناخت ویژگی‌های منحصربه‌فرد این جنگل‌ها و بررسی امکان احیای آنها ضرورتی انکارناپذیر است. گفت‌وگوی پیشِ‌رو، با نگاه یک متخصص محیط‌زیست، بهروز دهزاد است که تصویری روشن‌تر از ابعاد این فاجعه و پیامدهای آن ارائه می‌دهد.

ضرورت شناخت موقعیت برای ارزیابی دقیق آسیب‌ها

واقعیت این است که تا آدم نداند مساحت چقدر بوده و موقعیت جنگل‌ها چگونه بوده، اینکه در شیب بوده‌اند، در کوهپایه بوده‌اند یا نه، نمی‌تواند نظر دقیقی بدهد. اینها در امکان احیا خیلی تفاوت دارد. البته شما می‌دانید که جنگل‌های هیرکانی قدیمی‌ترین جنگل‌های کره‌ زمین هستند. احتمالاً خوانده‌اید؛ حتی در درس‌های دبیرستان هم هست که بعد از آخرین پیشروی یخچال‌ها، که تا نیمکره‌ شمالی را پوشاند، تقریباً همه‌ جنگل‌های این منطقه از بین رفتند، به‌جز جنگل‌هایی که در شمال ایران بودند. دریای کاسپین جلوی پیشروی یخچال را گرفت و همین باعث شد این منطقه مصون بماند. به همین دلیل قدیمی‌ترین جنگل‌های پهن‌برگ دنیا همین جنگل‌های هیرکانی هستند. بعدها در جاهای دیگر جهان، که آن جنگل‌های پهن‌برگ از بین رفتند، جنگل‌های سوزنی‌برگ جای آنها را گرفتند. یعنی الان اگر از غرب ایران یک خط عرضی دور کره‌ زمین بکشید، از ترکیه تا اروپا و بعد آمریکا و سپس شرق آسیا، همه‌ جنگل‌ها سوزنی‌برگ هستند به‌جز همین قسمت شمال دریای کاسپین.

قدمت استثنایی جنگل‌های هیرکانی

بعضی منابع عدد بسیار بزرگی برای قدمت این جنگل‌ها گفته‌اند حدود ۶۰۰ میلیون سال. من الان دقیق یادم نیست و نمی‌خواهم عدد غلط بدهم، اما به‌هرحال این جنگل‌ها جزو قدیمی‌ترین و ارزشمندترین زیست‌بوم‌های جهان‌اند.

گونه‌های کمیاب و منقرض‌شده

گونه‌هایی که در این جنگل‌های پهن‌برگ هیرکانی وجود داشت، واقعاً بی‌نظیر بودند. مثلاً درختی بود که بیشتر در شرق مازندران و گلستان وجود داشت و اولین بار شرق‌شناسان اروپایی و آمریکایی آن را کشف کردند. به‌قدری چوبش سخت بود که اسمش را گذاشتند Ironwood – چوب آهنین؛ میخ در آن فرو نمی‌رفت. الان یک دانه از آن نمانده. یا درختانی مثل آزاد و افرا، یا نوع خاصی از گردوی بومی که بسیار روغنی بود. همه‌ اینها جلوی چشم ما از بین رفتند.

تخریب شبانه و ساخت‌وسازهای مشکوک

من همین‌جا که با شما صحبت می‌کنم، پشت سرم یک جنگل طبیعی وجود دارد که همه‌اش درختان توسکا بود. شبانه آمدند پای این درخت‌ها گازوئیل ریختند، خشکشان کردند و با اره‌ موتوری قطعشان کردند. یک‌شبه حدود ده هزار متر مربع تقریباً یک هکتار را نابود کردند. الان همان‌جا سه‌تا برج ساخته‌اند. وقتی برای عکس‌برداری رفتم، حمله کردند. دوربین و موبایل را شکستند. به‌زور فرار کردیم. این افراد همان دلال‌هایی هستند که سرزمین برایشان معنا ندارد؛ فقط پول می‌خواهند، از پایین‌ترین تا بالاترین طبقه.

کاهش گسترده مساحت جنگل‌ها

اگر بخواهم از ۲۵ سال گذشته تا الان بگویم، اگر کل جنگل‌های هیرکانی را ۱۵ قسمت فرض کنیم، ۱۰ قسمت آن نابود شده و فقط ۵ قسمت باقی مانده است. مشکل بزرگ این جنگل‌ها این است که خاکشان میلیون‌ها سال نور آفتاب را مستقیم ندیده است. باکتری‌های خاک در غیاب نور تکامل پیدا کرده‌اند و همین باکتری‌ها باعث رشد نهال‌ها می‌شوند. وقتی پوشش جنگلی نابود شود، خاک یک‌دفعه در معرض نور مستقیم قرار می‌گیرد؛ ویژگی‌های شیمیایی خاک تغییر می‌کند، بعد ویژگی‌های فیزیکی، بعد بیولوژیکی، و در نهایت خاک ماهیتش عوض می‌شود و دیگر قابل احیا با گونه‌های بومی نیست؛ چون آن اکوسیستم خاکی که میلیون‌ها سال شکل گرفته بود، نابود می‌شود.

نشانه‌های دخالت انسانی در آتش‌سوزی

اگر عوامل طبیعی مثل گرمایش یا خشکسالی باشد، معمولاً باید در چند نقطه‌ همزمان رخ بدهد. اما وقتی فقط در یک نقطه‌ مشخص حادثه رخ می‌دهد، آن هم دقیقاً جایی که می‌تواند محل ساخت‌وساز شود معمولاً جای تردید باقی نمی‌گذارد.

تفاوت آتش‌گیری جنگل‌های هیرکانی و سوزنی‌برگ

آتش‌سوزی فقط در یک نقطه شروع شده و خیلی سریع گسترش پیدا کرده، در حالی که درخت‌های هیرکانی فاقد صمغ هستند. معمولاً جنگل‌هایی که آتش‌سوزی در آنها سریع گسترش پیدا می‌کند، جنگل‌های سوزنی‌برگ‌اند که صمغ دارند. صمغ این درخت‌ها مثل بنزین می‌سوزد؛ حتی اگر کمی صمغ از تنه‌ جدا کنید و فندک بزنید، جرقه می‌زند و می‌سوزد. درجه‌ احتراقش از بنزین هم بالاتر است. اما هیچ‌کدام از درخت‌های هیرکانی صمغ آتش‌زا ندارند که آتش این‌طور سریع گسترش پیدا کند. به همین دلیل من بعید نمی‌دانم که یک عامل انسانیِ عمدی پشت ماجرا باشد؛ برای اینکه بتوانند در آینده‌ نزدیک تغییر کاربری بگیرند و تبدیلش کنند به شهرک و ویلا و امثال اینها.

فشار مهاجرت و تهدید زمین‌های کشاورزی

در حال حاضر، همان‌طور که قبلاً هم صحبت کردیم، به‌خاطر شرایط آب‌وهوایی، کم‌آبی و موضوع امنیت، تقریباً همه‌ مردم ایران مایل‌اند به شمال کشور مهاجرت کنند. تقاضا به‌شدت بالاست و همین تقاضا برنجزارهای ما را به‌شدت تهدید کرده است. امسال تولید برنج ایرانی خیلی کم بود، چون بخش زیادی از زمین‌های کشاورزی تبدیل به ویلا شده. حالا افتاده‌اند به جان ارتفاعات؛ جاهایی که هوا خنک‌تر است و وقتی هوا گرم می‌شود، سکونت در مناطق مرتفع راحت‌تر است. من همه‌ اینها را کنار هم می‌گذارم و می‌بینم عامل انسانی خیلی محتمل است عاملی عمدی، نه یک اتفاق ساده مثل روشن‌کردن آتش کباب و رهاکردن آن.

امکان احیای جنگل در صورت اقدام سریع

می‌گویند مساحتی که در آتش سوخته، تاکنون حدود ده هکتار است . ممکن است در این مورد هم همکاران محیط‌زیستی کمی بزرگ‌نمایی کرده باشند تا توجه عمومی جلب شود؛ و کار غلطی هم نیست. اما اگر واقعاً ده هکتار باشد، می‌شود کاری کرد؛ البته به‌شرط آنکه خیلی سریع قبل از اینکه دو تابستان کامل آفتاب مستقیم به خاک بخورد نهال‌های بومی همان منطقه کاشته شود. اگر سازمان جنگل‌ها و مراتع واقعاً عمل کند، احیا ممکن است.

پیامد تأخیر در احیا

ولی اگر زمین دو سال آفتاب بخورد، خاک به‌تدریج ماهیتش را از دست می‌دهد و احیا بسیار سخت می‌شود. آسیبی که وارد شده قابل جبران است اگر فوری و علمی عمل کنند؛ اما اگر زمان از دست برود، مشکل بزرگ می‌شود.

تأثیر تغییر اقلیم و نقش آن در گسترش آتش

درست است که تغییر اقلیم رخ داده، من در عمرم ندیده بودم یک ماه در پاییز حتی یک قطره باران نبارد اما این آتش‌سوزی در این مقیاس، اقلیم آن منطقه را دگرگون نمی‌کند.

نقش خشکسالی در سرعت گسترش آتش

البته یک نکته را نباید فراموش کنیم: کمبود بارندگی ممکن است منطقه را دچار خشکیدگی کرده باشد و همین باعث شده باشد که آتش سریع‌تر سرایت کند. اما سرعت گسترش آتش برای من واقعاً عجیب بود. اینکه چرا با این سرعت گسترده شد، تا حدی توضیح می‌دهد که چرا کل سازمان آتش‌نشانی کشور عاجز شد و از کشورهای دیگر درخواست کمک کردند.

لزوم شناسایی و معرفی مسببان

با این شواهد کاملاً محتمل است که این آتش‌سوزی‌ها عامل انسانی دارد. ان‌شاءالله که مسببین را هرچه زودتر شناسایی کنند و به مردم معرفی کنند؛ نه اینکه مثل همیشه بگویند «آقای م. ل.» یا «آقای س. ر.»… باید اسمشان را اعلام کنند. من برایم سخت است به این افراد بگویم «آدم»؛ ولی به‌هرحال این‌ها مسبب آتش‌سوزی جنگل‌ها هستند و باید معرفی شوند تا دیگران بدانند اگر چنین کارهای غیرعقلانی انجام بدهند چه عاقبتی در انتظارشان است.

ارزش جهانی جنگل‌های هیرکانی

حیف این جنگل‌هاست. واقعاً در دنیا بی‌نظیرند.  همکارانی در آلمان و فرانسه که ۳۰–۳۵ سال پیش روی گونه‌های هیرکانی تحقیق کرده بودند  پیام می‌فرستادند و حقیقتاً مثل نوحه‌خوانی بود، انگار عزیزی را از دست داده باشند. می‌گفتند این جنگل‌ها «بی‌همتا» هستند. اگر از بین بروند، بشریت یکی از مهم‌ترین شواهد باستانی تکامل حیات در این بخش از کره‌ زمین را از دست می‌دهد.

اخبار برگزیدهمحیط زیست