بازدهی انفجاری نانو: بودجه ۲۰ ساله کمتر از ۱۲۰۰ میلیارد تومان، فروش ۹۷ هزار میلیاردی!

جهان صنعت نیوز، دانشگاه صنعتی شریف در برنامه‌ای تحت عنوان سایتک (Scitech) با برگزاری نخستین رویداد «فَراسا» (رویداد فراسا اول)، به روایت جهش‌های علمی دهه هشتاد در حوزه‌های راهبردی نانو، سلول‌های بنیادی، هسته‌ای و فضایی پرداخت. این برنامه تحت عنوان «پنل سفرای علم و فناوری» و با حضور جمعی از برجسته‌ترین اساتید و مدیران ارشد این حوزه‌ها برگزار شد.

در این رویداد که با محوریت بررسی مسیر توسعه فناوری در کشور برگزار شد، پنل‌های تخصصی برگزار کرد که در یکی از پنل‌ها با حضور ۲ تن از متخصصان در حوزه نانو به شرح زیر تشکیل شد:

سُفرای فناوری نانو:
* دکتر احمدوند: مدیر ستاد توسعه فناوری نانو
* دکتر اسدی‌فرد: مدیر کارگروه صنعت و بازار ستاد توسعه فناوری نانو

احمدوند: از «مقاله‌نویسی» به «اثرگذاری اقتصادی» رسیده‌ایم

در ادامه این نشست، دکتر احمدوند؛ مدیر ستاد توسعه فناوری نانو طی سخنانی به تشریح مسیر طی شده در حوزه نانو و چالش‌های فرهنگی و اقتصادی این مسیر پرداخت.

احمدوند با اشاره به آسیب‌شناسی نگاه‌ها در شرایط تحریم گفت: ما معمولاً در مواجهه با تحریم‌ها دچار دو نوع آسیب می‌شویم؛ یا دولتمردان طوری وانمود می‌کنند که «همه چیز عالی است، ما در جهان اولیم و هیچ مشکلی نیست» که این نگاه واقع‌بینانه نیست، و یا وقتی فاصله خود را با آرمان‌هایمان می‌بینیم، دچار این حس می‌شویم که «هیچ چیزی نداریم». هر دوی این نگاه‌ها آسیب‌زا هستند.

وی افزود: اما وقتی مسیر کلان توسعه فناوری در کشور طی دو دهه گذشته را با داده‌های دقیق بررسی می‌کنیم، می‌بینیم که کشور رشد محسوسی داشته است. از زمانی که دانشگاه‌ها صرفاً بر آموزش کارشناسی متمرکز بودند، به سطحی رسیدیم که پژوهش را یاد گرفتند، مقاله‌نویسی و کار پژوهشی آغاز شد و آرام‌آرام به جایی رسیدیم که اکنون ادبیات «اثرگذاری اقتصادی» و انتظار تولید ثروت از شرکت‌ها شکل گرفته است.

تغییر پارادایم فرهنگی؛ از تقبیح ثروت‌آفرینی تا ارزش شدن آن

مدیر ستاد توسعه فناوری نانو با ذکر مثالی از تغییر فضای فرهنگی در اکوسیستم علمی کشور گفت: در بهمن ماه سال ۱۳۸۴ که سند نانو تدوین شده بود و خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم، هدف اصلی در آن سند، «افزایش کیفیت فرهنگی» دیده شده بود که استرس داشتیم که رهبری با آن مخالفت کنند که اصلا اینگونه نشد. فضا در آن سال‌ها طوری بود که اگر یک استاد دانشگاه در شرکتی کار اقتصادی می‌کرد، به او می‌گفتند که «آکادمیک نیست» و فضای منفی وجود داشت.

وی تصریح کرد: اما امروز به نقطه‌ای رسیده‌ایم که از دانشگاهی می‌پرسند «کدام خروجی را داشته‌ای؟» و «چقدر تولید ثروت کرده‌ای؟». اکنون حاکمیت کمک می‌کند تا استاد دانشگاه محقق و پسادکتری بگیرد و در شرکت خودش کار کند؛ حتی دولت بخشی از حقوق آن فرد را می‌پردازد. یعنی ما از یک فضای منفی، به نقطه‌ای رسیدیم که «خلق ثروت در بخش خصوصی به واسطه کار علمی» جزو ارزش‌ها شده است.

سه دهه تکامل فناوری نانو در ایران

دکتر احمدوند مسیر توسعه نانو در کشور را به سه مرحله تقسیم کرد و گفت:
1. دهه اول (تمرکز بر علم و پژوهش): با وجود اینکه سند توسعه نانو از ابتدا با چارچوب نظام نوآوری و با هدف نهایی خلق ثروت تدوین شده بود، اما تمرکز دهه اول بر خروجی‌های علمی بود. ما کار را با شاید ۱۰ محقق مسلط به نانو (که خارج از کشور تحصیل کرده بودند) شروع کردیم، اما امروز بالغ بر ۴۵ هزار نفر محقق (از کارشناسی ارشد تا هیئت علمی) در این حوزه فعالیت دارند. نتیجه این شد که ایران اکنون رتبه ششم جهانی را از نظر تعداد مقالات نانو دارد که وزن علمی کشور را نشان می‌دهد.
2. دهه دوم (تمرکز بر فناوری و شرکت‌ها): از سال ۸۵ به بعد، تبلور پیشرفت‌ها در تعداد شرکت‌ها و محصولات نمایان شد. در این دهه تمرکز بر این بود که آیا اصلاً محصولی داریم؟ آیا شرکت‌ها می‌توانند تولید کنند؟
3. دهه سوم (اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی): اکنون که دو پله اول (توانمندی علمی و حضور شرکت‌ها) را طی کرده‌ایم، تمرکز ما در دهه سوم بر «اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی» است. امروز با داشتن شرکت‌های توانمند و محصولاتی که در بازار داخلی و خارجی مشتری دارند، جسارت آن را پیدا کرده‌ایم که زیر بار حل مسائل کلان کشور در حوزه‌هایی مثل داروهای پیشرفته، انرژی و تصفیه آب برویم.

فروش ۹۷ هزار میلیارد تومانی محصولات نانو

احمدوند با ارائه آماری از رشد خیره‌کننده بازار نانو اظهار کرد: بر اساس گزارش بازار نانو مربوط به سال ۱۴۰۳ (که داده‌های تا انتهای سال قبل را پوشش می‌دهد)، حجم فروش محصولات شرکت‌های نانو به ۹۷ هزار میلیارد تومان رسیده است.

وی خاطرنشان کرد: این در حالی است که کشور صنعتی نیست و تحت تحریم‌های شدید قرار دارد. با این حال، رشد فروش در سه چهار سال گذشته بسیار قابل توجه بوده است؛ به طوری که فروش از ۲۰ هزار میلیارد تومان در سال ۱۴۰۰، به ۳۰ هزار میلیارد، سپس ۶۲ هزار میلیارد و در نهایت به ۹۷ هزار میلیارد تومان در پایان سال ۱۴۰۲ رسیده است. این ارقام نشان‌دهنده فروش واقعی در بازار است و صرفاً حمایت دولتی نیست.

صرفه‌جویی یک میلیارد دلاری کاتالیست‌های نانو/ کل بودجه ۲۰ ساله نانو کمتر از ۱۲۰۰ میلیارد تومان بوده است

احمدوند در ادامه تشریح وضعیت فناوری نانو در کشور، به توسعه ماموریت‌های این ستاد اشاره کرد و گفت: از سال ۱۴۰۱، ماموریت «فناوری میکرو» نیز به حوزه فعالیت ما اضافه شد. با این حال، آمارهایی که ارائه می‌دهیم بر اساس ارزیابی‌های دقیق و سخت‌گیرانه است.

فعالیت ۴۲۰ شرکت با ۱۸۶۰ محصول نانویی تایید شده

مدیر ستاد توسعه فناوری نانو با تاکید بر شفافیت در آمارها بیان کرد: تا آبان ماه امسال، حدود ۴۲۰ شرکت دارای محصول نانو در کشور فعال هستند که مجموعاً ۱۸۶۰ محصول تولید کرده‌اند. عدد فروش ۹۷ هزار میلیارد تومانی که پیش‌تر اشاره شد، صرفاً مربوط به محصولاتی است که «نانویی بودن» آن‌ها از نظر علمی و طبق سازوکارهای ارزیابی دقیق ما تایید شده است.

وی افزود: ما نمی‌خواهیم دامنه ماموریتی خود را بیش از توان مالی‌مان گسترش دهیم؛ بنابراین بودجه محدود خود را صرفاً بر روی محصولاتی متمرکز می‌کنیم که واقعاً در حوزه نانو تعریف می‌شوند.

داشبورد اثرات اقتصادی؛ از داروی ضدسرطان تا کاتالیست‌های پالایشگاهی

احمدوند با اشاره به راه‌اندازی «داشبورد اثرات اقتصادی-اجتماعی» بر روی سایت ستاد نانو گفت: در سال‌های اخیر تمرکز ما بر این بوده که این محصولات چه مسئله‌ای را از کشور حل می‌کنند.

وی دو مصداق عینی از اثرگذاری اقتصادی نانو را تشریح کرد:

۱. حوزه سلامت و دارو: تنها یک قلم نانوداروی پیشرفته درمان سرطان که سال گذشته وارد بازار درمانی کشور شد، حدود ۵۳ میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی ایجاد کرده است. مجموع صرفه‌جویی ارزی یا کاهش هزینه‌های درمان ناشی از داروهای نانویی که در این چند سال وارد بازار شده‌اند، بالغ بر ۸۰۰ میلیون دلار برآورد می‌شود.

۲. حوزه انرژی و کاتالیست‌ها: در صنعت نفت و گاز، استفاده از کاتالیست‌های نانویی ایرانی (مانند نمونه استفاده شده در پالایشگاه اراک برای افزایش تولید بنزین) و جلوگیری از خروج ارز در این بخش، ارزشی بالغ بر یک میلیارد دلار خلق کرده است.

مقایسه هزینه و فایده: بازگشت سرمایه خیره‌کننده

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در بخش مهمی از سخنان خود به مقایسه عجیب میان «بودجه دولتی» و «ثروت خلق شده» پرداخت و گفت: شاید تصور شود که کشور هزینه‌های عجیب و غریبی برای نانو کرده است، اما کل مجموع سرمایه‌گذاری حاکمیت (بودجه برنامه ملی نانو) در طول ۲۰ سال گذشته (از ابتدا تا انتهای ۱۴۰۳) کمتر از ۱۲۰۰ میلیارد تومان بوده است.

وی تصریح کرد: اگر معادل دلاری این بودجه را در طول این ۲۰ سال جمع بزنیم، رقمی در حدود ۲۸ میلیون دلار می‌شود. این در حالی است که اثر اقتصادی فقط یک بخش (کاتالیست‌ها) بیش از یک میلیارد دلار بوده است. بنابراین خروجی و اثری که خلق شده، به مراتب بالاتر از ورودی سیستم بوده است، هرچند این اثر نسبت به ظرفیت عظیم کشور هنوز کوچک است.

احمدوند خاطرنشان کرد: ما نباید دچار دو اشتباه شویم؛ نه تصور کنیم که در همه چیز بهترین و اولین در جهان هستیم و خود را با شعار گول بزنیم، و نه اینکه فاصله موجود با افق‌های آرمانی باعث ناامیدی ما شود. مسیر طی شده نشان می‌دهد که کشور ظرفیت‌های بسیار بزرگی برای رشد دارد.

اولویت‌های دهه سوم نانو: «حل مسائل ملی در مقیاس بزرگ» و «فناوری‌های آینده‌ساز»

احمدوند به تبیین نقشه‌راه آینده فناوری نانو در کشور پرداخت و اظهار کرد: مسیر پیش‌روی ما در سند توسعه نانو (که تا سال ۱۴۱۲ اعتبار دارد) ترسیم شده است. در این سند، با عبور از مرحله تولید محصول اولیه، تمرکز ما بر دو محور اصلی قرار گرفته است.

محور اول: مقیاس‌پذیری برای حل مسائل کلان کشور

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو با بیان اینکه صرفِ وجود محصول دانش‌بنیان در بازار کافی نیست، گفت: ما در مرحله‌ای هستیم که توانمندی علمی به توانمندی فناورانه تبدیل شده و محصول به بازار آمده است؛ اما سوال اینجاست که نسبت این محصول با «مقیاس ملی» چیست؟ تمرکز ما این است که محصولات شرکت‌هایی که قابلیت خلق ارزش بالا و حل مسائل کشور را دارند، به مقیاسی برسانیم که اثرگذاری ملی داشته باشند.

وی به دو مصداق مهم در این زمینه اشاره کرد:

۱. تحول در کشاورزی با کودهای آهسته رهش (کاهش ۲۰ هزار میلیاردی یارانه)

احمدوند گفت: در حوزه کشاورزی و کودهای «اوره»، شرکت‌هایی داریم که محصولشان می‌تواند مصرف کود اوره را تا دو سوم کاهش دهد. این یک تحول بزرگ زیست‌محیطی و اقتصادی است.

وی افزود: دولت سالانه فقط برای یارانه این بخش، رقمی بالغ بر ۲۰ هزار میلیارد تومان هزینه می‌کند. اگرچه شرکت دانش‌بنیان به فناوری تولید این کود رسیده است، اما تولید فعلی نسبت به مصرف کل کشور بسیار اندک است. اولویت ما این است که تولید این محصول «اِسکِیل» (Scale) شود و به مقیاسی برسد که بتواند جلوی هدررفت منابع و یارانه دولتی را در سطح ملی بگیرد.

۲. عایق‌های ایروژل و جلوگیری از اتلاف انرژی

وی مثال دوم را حوزه انرژی دانست و بیان کرد: شرکت‌هایی داریم که عایق‌های پیشرفته «ایروژل» تولید می‌کنند که در برخی پتروشیمی‌ها و نیروگاه‌ها استفاده می‌شود. اما وقتی مقیاس تولید این شرکت‌ها را با ظرفیت عظیم کشور و میزان بالای اتلاف حرارت در صنایع بزرگ مقایسه می‌کنیم، اثرگذاری فعلی نزدیک به صفر است. هدف‌گذاری ما این است که این فناوری‌ها در ابعاد واقعی نیاز کشور به کار گرفته شوند.

محور دوم: دستیابی به فناوری‌های بدیع و مرزشکن

احمدوند محور دوم فعالیت‌های آینده ستاد را تمرکز بر فناوری‌های با سطح پیچیدگی بالا عنوان کرد و گفت: در سند جدید توسعه نانو، ما ۵ حوزه تمرکز و ۱۱ ماموریت ویژه ذیل آن‌ها تعریف کرده‌ایم.

وی تشریح کرد: نگاه ما در دهه سوم توسعه نانو این است که به سمت فناوری‌هایی برویم که ایران در آن‌ها جزو «اولین‌ها» در دنیا باشد، نه اینکه صرفاً دنباله‌رو باشیم. در همین راستا با رصد دقیق روندهای جهانی، حدود ۷ تا ۸ حوزه بسیار تخصصی و باریک (Niche) انتخاب شده است که پتانسیل جهش دارند.

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در پایان با اشاره به فناوری‌های آینده‌ساز گفت: در این بخش تمرکز خاص ما روی موضوعات و افرادی است که پتانسیل «بدیع‌کردن» فناوری را دارند. مباحثی مانند فناوری‌های کوانتومی که ادبیات آن در دو سه سال اخیر بسیار داغ شده است، بخشی از این رویکرد هستند که همپوشانی و بازگشت به ذات فناوری نانو دارند و ما با جدیت آن‌ها را دنبال می‌کنیم.

شتاب‌دهی هوش مصنوعی به کشف مواد جدید/ تمرکز ایران در میکروالکترونیک بر «حسگرها» است

احمدوند در ادامه این نشست، به نقش کلیدی فناوری‌های نوظهور در آینده علم نانو اشاره کرد و تاثیر متقابل هوش مصنوعی و میکروالکترونیک بر این حوزه را تشریح نمود.

دبیر ستاد توسعه فناوری نانو با ریشه‌یابی علت اهمیت یافتن فناوری نانو گفت: نانو زمانی مهم شد که دانشمندان توانستند با تجهیزات پیشرفته، آنچه را که در تئوری مطرح بود، در عمل ببینند. اکنون نیز هوش مصنوعی یکی از ابعاد پیشران است.

وی افزود: امروز دو عامل «داده‌های بسیار زیاد» (Big Data) و «افزایش شدید قدرت پردازش» باعث تحول شده‌اند. البته باید توجه داشت که قدرت پردازش مستقیماً به پردازنده‌ها وابسته است؛ حوزه‌ای که متاسفانه ما در کشور در توانمندی ساخت آن فاصله جدی با دنیا داریم.

انقلاب در تحقیق و توسعه؛ کاهش زمان کشف مواد از «سال» به «هفته»

احمدوند با تشریح تاثیر هوش مصنوعی بر سرعت تحقیقات نانو گفت: پیش از این، اگر قرار بود مواد جدیدی کشف شود، ابتدا باید تحلیل علمی و شبیه‌سازی انجام می‌شد و سپس به فرآیند عملیاتی ساخت و تست می‌رفت که بعضاً سال‌ها به طول می‌انجامید.

وی ادامه داد: اما اکنون قدرت پردازش آنقدر بالا رفته که در برخی آزمایشگاه‌های پیشرو جهان (مانند آزمایشگاه ملی لورنس)، این فرآیند متحول شده است. آن‌ها توانسته‌اند در بازه زمانی یک تا دو هفته، تعداد قابل توجهی ماده جدید که اصلاً وجود خارجی نداشتند را از مرحله شبیه‌سازی تا شناسایی ویژگی‌ها و سنتز نهایی پیش ببرند.

احمدوند تصریح کرد: ترکیب هوش مصنوعی با رباتیک شدن فرآیند سنتز، باعث می‌شود تحقیقات نانو برای رسیدن به مواد جدید با سرعت بسیار بالایی جلو برود و ما در کشور نباید از این قافله عقب بمانیم و خوشبختانه کارهایی در این زمینه شروع شده است.

تمرکز بر «سنسورها» نه بر «پردازنده‌ها»!

مدیر ستاد توسعه فناوری نانو در بخش دیگری از سخنان خود به استراتژی کشور در حوزه جدیدِ ماموریتی این ستاد، یعنی «میکروالکترونیک» پرداخت.

وی گفت: در دنیا فناوری ساخت پردازنده‌ها به ابعاد ۲ تا ۳ نانومتر رسیده است و ما تمرکز خود را بر روی حوزه «سنسورها» (حسگرها) قرار داده‌ایم.

احمدوند در بخش پایانی صحبت‌های خود به آسیب‌شناسی نظام برنامه‌ریزی در کشور و تفاوت الگوی اجرایی در ستاد فناوری نانو پرداخت و مسیر تبدیل علم دانشگاهی به ثروت را تشریح کرد.

مدیر ستاد توسعه فناوری نانو با اشاره به ذهنیت منفی موجود در کشور نسبت به اسناد بالادستی گفت: متاسفانه در کشور تجربه منفی و ضعیف زیادی داریم از اینکه اسناد راهبردی تدوین می‌شوند اما اجرایی نمی‌شوند و این موضوع حس منفی ایجاد کرده است.

وی تصریح کرد: تفاوت اصلی حوزه نانو این بوده که از سال ۱۳۸۴ تاکنون به «اجرای جدی سند» پایبند بوده است. شما اگر به سایت ستاد مراجعه کنید، از سال ۱۳۸۶ تاکنون گزارش‌های سالانه با تمام جزئیاتِ اجرای سند موجود است. این شفافیت به گونه‌ای است که دقیقاً مشخص است مثلاً در سال ۹۲ چه هزینه‌هایی شده، به کدام شرکت‌ها کمک شده و کدام پروژه‌ها در مرحله توسعه فناوری حمایت شده‌اند. حتی پایان‌نامه‌های دکتری متعددی وجود دارد که همین سیر برنامه‌های توسعه نانو در ایران را تحلیل و بررسی کرده‌اند.

مکانیزم غربالگری نخبگان: از آموزش پژوهش تا کارآفرینی

احمدوند در خصوص نحوه تعامل ستاد با دانشگاه‌ها و اساتید توضیح داد: نگاه ما به پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و دکتری در مرحله اول، «آموزشِ کار پژوهشی» است و حمایت‌های اولیه‌ای در این سطح انجام می‌شود.

وی افزود: از بین این افراد، شاید تنها حدود ۳ درصد تمایل داشته باشند وارد فضای کارآفرینی، توسعه فناوری و تاسیس شرکت شوند. مابقی که می‌خواهند مسیر پژوهشگر بودن (Researcher) را در دانشگاه ادامه دهند، در همان مسیر پژوهشی حمایت می‌شوند.

احمدوند ادامه داد: اما برای آن دسته که وارد لایه کارآفرینی می‌شوند، سازوکارهای منسجمی طراحی شده است؛ از جمله:

۱. برنامه حمایت از اساتید ماموریت‌گرا
2. برنامه نانومچ (NanoMatch): شامل دوره‌های اعتبارسنجی ایده، ایجاد کسب‌وکارهای نوپا و رسیدن به محصول اولیه (MVP).
3. شبکه تبادل فناوری: برای اتصال محصول نهایی شرکت‌ها به صنایع بزرگ.

دبیر ستاد نانو برای ملموس شدن این مسیر حمایتی، به یک مثال واقعی اشاره کرد و گفت: پایان‌نامه دکتری در حوزه دارویی وجود داشت که ستاد از آن حمایت کرد. این دانشجو پس از فارغ‌التحصیلی متوجه شد موضوع کارش قابلیت تبدیل شدن به یک شرکت و جذب سرمایه را دارد.

وی افزود: وی حتی عضو هیئت علمی دانشگاه شد، اما در ادامه مسیر، دانشگاه را رها کرد و انصراف داد تا تمام تمرکز خود را بر شرکتش بگذارد. نتیجه این شد که امروز همان شرکت بالغ بر ۲۵۰ نیروی متخصص دارد و چندین محصول «های‌تک» (High-tech) تراز اول دنیا را تولید می‌کند؛ داروهایی که مشابه آن‌ها مثلاً در سال ۲۰۲۴ یا ۲۰۲۵ تاییدیه FDA می‌گیرند، هم‌اکنون توسط این شرکت در ایران تولید و وارد بازار شده است.

احمدوند در پایان خاطرنشان کرد: سیر رشد و تکامل این شرکت‌ها (از ایده تا محصول) در قالب کتاب‌هایی تدوین شده که در نمایشگاه دائمی ستاد نانو موجود است. مطالعه این مستندات هم برای عموم جذاب است و هم برای دانشجویان رشته‌های «مدیریت تکنولوژی» که می‌خواهند مسیر تبدیل علم به ثروت را تحلیل کنند، بسیار کاربردی خواهد بود.

منبع: تسنیم

دانش و فناوری