قیمت دلار در وضعیت آماده باش؛ شوک ارزی ۱۴۰۴ تشدید می‌شود؟

جهان صنعت نیوز – بازار ارز از ابتدای پاییز ۱۴۰۴ وارد رژیم جدیدی از بی‌ثباتی شده است. قیمت دلار از سطح حدود ۱۰۳ هزار تومان در ابتدای مهرماه به رکورد ۱۴۴ هزار تومان در اوایل دی‌ماه رسیده که افزایشی در حدود ۳۹ درصد را طی کمتر از سه ماه نشان می‌دهد. با این حال، مسئله اصلی تنها به جهش قیمت دلار خلاصه نمی شود. تغییرات روزانه قیمت نشان می‌دهد نوسان قیمت دلار در این دوره دارای سه ویژگی مشخص بوده‌اند.

در هفته‌های ابتدایی پاییز، نوسان روزانه به‌سرعت از محدوده تغییرات کوچک عبور کرده و جهش‌های روزانه بالاتر از ۳ تا ۴ درصد به دفعات تکرار شده‌اند. این در حالی است که در بازارهای نسبتاً باثبات، چنین تغییراتی باید رویدادی نادر تلقی شوند. تداوم این رفتار، به‌ویژه در مهر و آبان، نشان می‌دهد نوسان قیمت دلار به‌طور ساختاری افزایش یافته و بازار وارد فاز نوسان بالا شده است. نکته مهم‌تر آن است که نوسانات صرفاً بزرگ‌تر نشده‌اند، بلکه به‌صورت خوشه‌ای ظاهر شده‌اند؛ به این معنا که روزهای پرتلاطم، پشت‌سر هم تکرار شده‌اند. این الگو نشان می‌دهد شوک‌های قیمتی به‌سرعت مستهلک نمی‌شوند و اثر آن‌ها به روزهای بعدی منتقل می‌شود؛ رفتاری که معمولاً با نااطمینانی انتظارات و ضعف لنگرهای سیاستی همراه است.

از نیمه آذرماه به بعد، روند تغییرات وزانه دلار دچار تغییر ساختار شده است. ثبت چند جهش متوالی بالاتر از ۲ تا ۳ برابر روند عادی در فاصله‌ای کوتاه، بیانگر افزایش احتمال وقوع حرکات حدی است؛ یعنی بازاری که در آن رخدادهای نادر به پدیده‌ای پرتکرار تبدیل شده‌اند. جهش سریع قیمت دلار از محدوده ۱۲۰ هزار تومان به بالای ۱۳۰ هزار تومان و سپس ثبت سقف ۱۴۴ هزار تومان دقیقاً در همین چارچوب قابل تحلیل است. در چنین شرایطی، حتی اصلاح‌های قیمتی نیز خاصیت آرام‌بخش ندارند. کاهش‌های مقطعی قیمت، کوتاه‌مدت و با دامنه محدود بوده و بلافاصله با جهش‌های بزرگ‌تر جایگزین شده‌اند. این رفتار نشانه شکست فرآیند بازگشت به میانگین و غلبه رفتارهای شوک‌محور است.

بر این اساس، تحلیل وضعیت کنونی بازار ارز با تکیه صرف بر سطح قیمت یا دامنه نوسان، تصویر ناقصی ارائه می‌دهد. مسئله اصلی، افزایش فراوانی تغییرات غیرعادی در نوسان روزانه قیمت دلار است؛ پدیده‌ای که مستقیماً به مفهوم بی‌ثباتی بازار ارز مربوط می‌شود. به همین دلیل، در ادامه این گزارش از شاخص شوک ارزی استفاده می‌شود؛ شاخصی که به‌جای دنبال‌کردن مسیر قیمت، تمرکز خود را بر شمارش و شدت حرکات غیرعادی بازار قرار می‌دهد و امکان ارزیابی دقیق‌تری از میزان التهاب و نااطمینانی در بازار ارز فراهم می‌کند.

شاخص شوک ارزی؛ سنجه‌ای برای سنجش بی‌ثباتی بازار دلار

همانگونه که اشاره شد، برای ارزیابی میزان بی‌ثباتی در بازار ارز، صرف نگاه کردن به سطح قیمت دلار یا حتی دامنه نوسان آن کافی نیست. آنچه بیش از همه برای فعالان اقتصادی، خانوارها و بنگاه‌ها اهمیت دارد، قابل پیش‌بینی بودن رفتار بازار است. به همین دلیل، در این گزارش از شاخصی استفاده شده که تمرکز آن نه بر جهت قیمت، بلکه بر رفتارهای غیرعادی و شوک‌گونه بازار ارز است.

در این روش، ابتدا الگوی نوسان عادی نرخ ارز بر اساس تغییرات روزهای اخیر بررسی می‌شود. این الگوی عادی به‌صورت مستمر به‌روزرسانی می‌شود تا معیار سنجش بی‌ثباتی، همگام با شرایط جاری بازار تغییر کند. به بیان ساده، بازار امروز با گذشته دور مقایسه نمی‌شود، بلکه هر روز با وضعیت طبیعی خودش سنجیده می‌شود.

در گام بعد، روزهایی شناسایی می‌شوند که تغییر قیمت ارز به‌طور معناداری فراتر از نوسان‌های معمول دوره‌های اخیر بوده است. این روزها به‌عنوان روزهای شوک ارزی ثبت می‌شوند؛ روزهایی که بازار واکنشی ناگهانی، هیجانی یا خارج از روال عادی نشان داده است. چنین شوک‌هایی می‌توانند ناشی از افزایش نااطمینانی سیاسی، اخبار منفی اقتصادی یا تضعیف انتظارات نسبت به آینده باشند.

شاخص نهایی با شمارش تعداد این شوک‌ها در بازه‌های زمانی ۳۰ روز معاملاتی گذشته به‌دست می‌آید. افزایش تعداد شوک‌های ارزی به این معناست که بازار ارز نه‌تنها نوسانی‌تر شده بلکه از نظر رفتاری نیز بی‌ثبات‌تر و کم‌اعتمادتر شده است.

بر اساس این شاخص، حتی در دوره‌هایی که روند کلی قیمت ارز صعودی یا نزولی مشخصی ندارد، می‌توان تشخیص داد که آیا بازار در وضعیت آرام و قابل پیش‌بینی قرار دارد یا وارد فاز بحران انتظارات شده است. از این منظر، شاخص شوک ارزی بیش از آنکه تغییر قیمت را نشان دهد، تصویری از اعتماد یا بی‌اعتمادی فعالان بازار به آینده اقتصاد ارائه می‌کند.

شاخص شوک ارزی چه می‌گوید؟

شاخص شوک ارزی که بر اساس رفتار ۳۰ روز معاملاتی پیش از هر مقطع زمانی محاسبه شده، نشان می‌دهد بی‌ثباتی بازار ارز ایران یک پدیده مقطعی یا محدود به چند دوره خاص نبوده و از سال ۱۳۹۷ به بعد به یک ویژگی پایدار بازار تبدیل شده است.

۱۳۹۷؛ آغاز یک دوره از بی‌ثباتی شدید

اعداد این شاخص در سال ۱۳۹۷  از تغییر رفتار بازار ارز حکایت دارند. در برخی مقاطع، شاخص به حدود ۱۶ تا ۱۳ درصد می‌رسد؛ یعنی بیش از ۱۵ درصد روزهای معاملاتی یک ماه با شوک قیمتی همراه بوده‌اند. چنین سطحی از شوک به این معناست که بازار از حالت قابل پیش‌بینی خارج شده و وارد فازی شده که جهش‌های ناگهانی به بخشی از رفتار عادی آن تبدیل شده‌اند.

۱۳۹۸؛ آرامش ظاهری، ناپایداری پنهان

در سال ۱۳۹۸، فراوانی شوک‌ها کاهش می‌یابد و شاخص اغلب در محدوده‌های پایین‌تری قرار می‌گیرد. با این حال، ثبت مقادیر نسبتاً بالا در برخی ماه‌ها نشان می‌دهد بازار به ثبات واقعی نرسیده است. به بیان دیگر، شوک‌ها کمتر شده‌اند، اما ریشه بی‌ثباتی از بین نرفته و بازار همچنان مستعد واکنش‌های ناگهانی باقی مانده است.

۱۳۹۹؛ اوج‌گیری شوک‌ها و فروپاشی انتظارات

مقدار ۲۳ درصد برای شاخص شوک ارزی در ابتدای سال ۱۳۹۹ یکی از بالاترین سطوح شاخص طی ۸ سال گذشته  است. این عدد به این معناست که در یک ماه، تقریباً یک‌چهارم روزهای معاملاتی با نوسان‌های غیرعادی همراه بوده‌اند؛ وضعیتی که معمولاً در بازارهایی دیده می‌شود که انتظارات فعالان اقتصادی به‌شدت بی‌ثبات شده و مرجع مشخصی برای قیمت‌گذاری وجود ندارد. اگرچه پس از این مقطع، شاخص به‌طور موقت کاهش می‌یابد، اما اثر این شوک شدید در ساختار بازار باقی می‌ماند.

۱۴۰۰ و ۱۴۰۱؛ نوسان کنترل‌شده، اما بدون ثبات پایدار

در این دو سال، شاخص شوک ارزی رفتاری نوسانی دارد. در برخی مقاطع به صفر نزدیک می‌شود که نشان‌دهنده دوره‌های آرام‌تر بازار است، اما بازگشت مکرر به سطوح ۱۰ تا ۱۶ درصد نشان می‌دهد این آرامش‌ها کوتاه‌مدت بوده‌اند. از منظر آماری، بازار در این سال‌ها بین وضعیت آرام و نوسانی در رفت‌وآمد بوده، بدون آنکه به یک تعادل پایدار برسد.

۱۴۰۲؛ بازگشت شوک‌های متراکم

رفتار شاخص در سال ۱۴۰۲ بار دیگر از افزایش تراکم شوک‌ها خبر می‌دهد. ثبت مقادیر بالاتر از جمله ۲۰ درصد در مقاطعی از سال، نشان می‌دهد که جهش‌های غیرعادی بار دیگر در حال پررنگ‌شدن بوده‌اند. این الگو معمولاً زمانی شکل می‌گیرد که احتمال رخدادهای حدی افزایش یافته و بازار نسبت به اخبار و نااطمینانی‌ها حساس‌تر می‌شود.

۱۴۰۳ و ۱۴۰۴؛ بی‌ثباتی پیش از جهش قیمت‌ها

در دو سال اخیر، تکرار مقادیر ۱۰ و ۲۰ درصد در شاخص شوک ارزی نشان می‌دهد بازار پیش از جهش‌های شدید قیمتی، وارد وضعیت ناپایدار شده بوده است. ثبت مقدار ۱۶ درصد در  ابتدای دی ماه ۱۴۰۴ به این معناست که حتی قبل از ثبت رکوردهای جدید قیمت دلار، ساختار بازار آماده بروز شوک‌های بزرگ بوده است. به بیان ساده، جهش‌های اخیر قیمت، نتیجه یک انباشت تدریجی بی‌ثباتی بوده‌اند، نه یک اتفاق ناگهانی.

دلار در وضعیت آماده‌باش شوک

به طور مشخص بررسی شاخص شوک ارزی در سال ۱۴۰۴ نشان می‌دهد بازار ارز اگرچه هنوز به رکوردهای سال‌هایی مانند ۱۳۹۷ یا ۱۳۹۹ نرسیده، اما به‌طور معناداری از وضعیت ثبات فاصله گرفته و وارد فاز شکننده و آماده‌باش شوک شده است. این ویژگی سال ۱۴۰۴ را از بسیاری از مقاطع پیشین متمایز می‌کند.

در کل دوره ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳، الگوی غالب شاخص شوک ارزی نوسان میان مقادیر پایین (نزدیک به صفر یا حدود ۳ درصد) و جهش‌های مقطعی به سطوح بالاتر بوده است. شوک‌ها معمولاً متمرکز در مقاطع خاص ظاهر می‌شدند و سپس، هرچند موقت، فروکش می‌کردند. به بیان دیگر، بازار اغلب بین دوره‌های شوک ارزی و دوره‌های آرام‌تر در رفت‌وآمد بود.

اما رفتار شاخص در سال ۱۴۰۴ تصویر متفاوتی ارائه می‌دهد. در این سال، اگرچه مقادیر صفر نیز مشاهده می‌شود، اما سطوح میانی شاخص (حدود ۶  تا ۱۰ درصد) با فراوانی بیشتری تکرار شده‌اند و بازار کمتر وارد دوره‌های آرام پایدار شده است. این بدان معناست که حتی زمانی که شوک‌های بزرگ ثبت نمی‌شوند، ساختار نوسان بازار همچنان شکننده باقی مانده است.

نکته کلیدی، ثبت مقدار ۱۶ درصد در ابتدای دی ماه است. این عدد از منظر تاریخی اهمیت دارد، زیرا دقیقاً در آستانه جهش‌های قیمتی اخیر ثبت شده است. به‌عبارت دیگر، شاخص شوک ارزی پیش از آنکه قیمت دلار به رکوردهای جدید برسد، هشدار افزایش بی‌ثباتی را صادر کرده است. این ویژگی شاخص را به یک ابزار پیش‌نگر تبدیل می‌کند. افزایش فراوانی شوک‌های غیرعادی، پیش از آنکه خود را در سطح قیمت نشان دهد، در رفتار نوسانات آشکار شده است.

از منظر مقایسه‌ای، می‌توان گفت سال ۱۴۰۴ نه در دسته سال‌های با شوک حاد و فراگیر (مانند ۱۳۹۹) قرار می‌گیرد و نه مشابه دوره‌های آرام‌تر با شاخص‌های نزدیک به صفر است. این سال بیشتر به دوره‌هایی شباهت دارد که انباشت تدریجی بی‌ثباتی در آن‌ها شکل گرفته و بازار به‌تدریج از تعادل خارج شده است. در چنین شرایطی، هر شوک خبری یا سیاسی می‌تواند به‌سرعت به جهش قیمتی تبدیل شود، زیرا بازار از قبل در وضعیت ناپایدار قرار دارد.

پیش بینی قیمت دلار

شاخص شوک ارزی در سال ۱۴۰۴یک هشداری است مبنی بر اینکه بازار ارز در وضعیت آماده‌باش شوک قرار داشته و ساختار نوسان در حال تضعیف ثبات بوده است. این وضعیت را می‌توان به سه مؤلفه اصلی نسبت داد.

۱. افزایش نااطمینانی انتظارات : وقتی فراوانی روزهای با نوسان غیرعادی افزایش می‌یابد، به این معناست که فعالان بازار نسبت به آینده قیمت‌ها اطمینان کمتری دارند و کوچک‌ترین اخبار یا سیگنال‌ها می‌توانند منجر به واکنش‌های شدید قیمتی شوند. این رفتار در شاخص شوک نمود یافته است و قبل از افزایش‌های بزرگ قیمت، نشانه‌های آن دیده شده است.

۲. تضعیف لنگرهای سیاست‌گذاری: بازار ارز طی سال‌های اخیر با دخالت‌های مکرر، کنترل‌های دستوری و عدم قطعیت مواجه بوده است. این شرایط باعث شده که دارایی‌های پوشش ریسک، جذابیت بیشتری یابند، انتظارات تورمی تثبیت‌پذیر نباشند و نوسان‌های کوچک به واکنش‌های بزرگ تبدیل شوند. اثر این عوامل در شاخص شوک قابل مشاهده است؛ به گونه‌ای که دوره‌های بدون شوک کوتاه بوده‌اند و پس از آن، بازار بار دیگر به فاز ناپایدار بازگشته است.

۳. وابستگی انتظارات به اخبار سیاسی و بین‌المللی: در سال‌های اخیر، بازار ارز ایران به شدت نسبت به اخبار سیاسی و تحولات بین‌المللی حساس شده است؛ این موضوع نه تنها در سطح قیمت‌ها بلکه در ساختار نوسان‌ها و فراوانی شوک‌ها نیز قابل مشاهده است. شاخص شوک ارزی افزایش‌های مکرر خود را در زمان‌هایی تجربه کرده که ابهام سیاست خارجی یا تحولات اقتصادی کلان بالا بوده است.

با توجه به تحلیل داده‌های شاخص، الگوهای تاریخی و شرایط کنونی اقتصاد ایران، می‌توان پیش‌بینی‌های محتمل را در دو افق زمانی ارائه داد:

در کوتاه‌مدت شاخص شوک ارزی نشان داد که بازار پیش از جهش‌های اخیر در وضعیت شکننده قرار داشته است. این الگو معمولاً پیش‌درآمدی بر نوسانات شدید در پاسخ به اخبار خاص است. در نتیجه، پیش‌بینی می‌شود نوسان روزانه قیمت دلار همچنان بالا باقی بماند، حرکت‌های قیمتی بزرگ‌تر از گذشته در واکنش به اخبار اقتصادی، سیاسی یا سیاست‌گذاری رخ دهد، اصلاح‌های قیمتی (اصلاح برگشتی) دوام چندانی نداشته باشند و هر افت جزئی، با بازگشت سریع به روند اصلی همراه شود. در این افق، بازار بیشتر واکنش‌محورخواهد بود تا روندمحور؛ به این معنا که جهت غالب قیمت بیشتر تابع اخبار و رویدادها خواهد بود.

در افق زمانی میان مدت و بر اساس الگوهای تاریخی شاخص شوک ارزی، دوره‌های بی‌ثباتی در بازار ایران معمولاً به یکی از دو سناریوی زیر می‌رسند.

سناریوی اول (تثبیت در سطوح بالاتر): اگر سیاست‌گذار چارچوب انتظارات را تقویت کند، ابزارهای پوشش ریسک و بازارساز را به‌طور منسجم عملیاتی کند و تا حدودی از مداخله دستوری بدون چارچوب خارج شود، بازار می‌تواند وارد مرحله‌ای شود که شاخص شوک به‌تدریج کاهش یابد و قیمت دلار در یک کانال بالاتر اما کم‌نوسان‌تر تثبیت شود. این بدان معناست که انتظارات تا حدی مدیریت می‌شود و واکنش‌ها به اخبار بزرگ کمتر تیز خواهد بود.

سناریوی دوم (تشدید بی‌ثباتی) : اگر ابهام سیاستی ادامه یابد و انتظارات تورمی همچنان صعودی بماند، ممکن است شاخص شوک مجدداً افزایش یابد و بازار وارد دوره‌ای شود که جهش‌های جدید قیمت بدون محرک بیرونی قوی رخ دهند، دامنه نوسان‌ها بزرگ‌تر شود و دوره‌های اصلاح قیمتی کوتاه‌تر و بی‌اثرتر شوند. این سناریو با تجربه تاریخی شاخص مطابقت دارد؛ هرگاه روند شوک‌محوری تثبیت نشده، دوره‌های جدید بی‌ثباتی شدیدتر ظاهر شده‌اند.

اقتصاد کلانپیشنهاد ویژه