عیار نفت در اقتصاد ایران

حامد پاک‌طینت * سومین انقلاب صنعتی در راه است؛ انقلابی که می‌گوید نفت دیگر در اقتصاد کشورها نقش محوری ندارد اما با گذشت بیش از پنج دهه حکمرانی نفتی در اقتصاد ایران بوی نفت همچنان در تمام حوزه‌های اقتصادی و صنعتی به مشام می‌رسد. نرخ بیکاری، نرخ تورم، خط فقر، ارزش پول ملی، رشد اقتصادی، آزادی اقتصادی، فضای کسب‌و‌کار و حتی رتبه‌بندی ایران در شاخص جهانی فساد نیز به نفت، میزان فروش نفت و قیمت جهانی نفت وابسته است. بر همین مبنا عیار نفت در تمام این سال‌ها در حکمرانی اقتصاد ایران هویدا بوده و هر گونه تغییر در قیمت جهانی نفت و میزان فروش نفت عینا در شاخص‌ها و متغیرهای کلان اقتصادی نمود داشته و مسیر حرکت آنها را در طول زمان ترسیم کرده است.

حال بعد از پشت سر گذاشتن دو سال تحریم‌های شدید، مقامات دولتی کماکان در انتظار برای آزاد شدن پول‌های بلوکه‌شده در سایر کشورها به سر می‌برند تا شاید گشایشی در وضعیت اقتصادی کشور حاصل شود. مقامات هنوز هم منتظر صادر شدن مجوز فروش نفت با کم شدن اثر تحریم‌ها و تغییر دولت آمریکا هستند که روز اقتصاد ایران از نو آغاز شود، هنوز هم خبر خوش اقتصادی مقامات این است که نفت را به مردم پیش‌فروش کنند، هنوز هم گشایش‌های اقتصادی کشور تبدیل نفت به اوراق و فروش آن است و هنوز هم که هنوز است رییس جمهور محترم می‌گوید «لعن و نفرین کنیم کسانی را که اجازه فروش نفت به ما نمی‌دهند».

در حالی در طول ۵۰ سال اخیر نفت نقشی محوری در ایران داشته که عمر اقتصاد نفتی رو به پایان است. عربستان به عنوان بزرگ‌ترین کشور صادرکننده نفت برنامه‌ریزی‌های منسجمی برای کاهش وابستگی به نفت از طریق شروع پروژه ابرشهر نئوم و پیکربندی جدید روی سرمایه‌گذاری‌های نوین دارد. اتاق‌های فکر جهان با سرعتی باورنکردنی در حال ارائه راهکارهای جایگزین نفت از روش‌هایی چون برقی کردن خودروها و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر هستند. در همین راستا هشت هزار میلیارد دلار در طول دو، سه سال اخیر توسط شرکت‌ها از سرمایه‌گذاری‌های نفتی خارج شده و به سمت سرمایه‌گذاری‌های تجدیدپذیر حرکت کرده است. پشت صحنه چهار صنعتIT  (فناوری اطلاعات)، صنعت نیروگاهی تولید برق، صنعت حمل‌و‌نقل و صنعت ساختمان نبرد سنگینی در جریان است و کشورها در حال آماده‌سازی خود برای این نبرد دشوار هستند.

در عین حال فروپاشی تمدن نفتی قریب‌الوقوع است و در بازه زمانی ۲۰۲۳ تا ۲۰۳۰ اتفاق می‌افتد. بنابراین حتی اگر تحریم‌ها نیز برداشته شوند پنج سال دیگر به شرایطی مشابه شرایط کنونی دچار می‌شویم که این بار نه از فشار تحریم‌ها بلکه از فرارسیدن عصر فروپاشی نفتی نشات گرفته است. از همین رو است که زنگ خطر پایان عصر نفتی امروز قبل از دیگران برای ایران زده شده و باید امیدوار به شنیده شدن صدای این زنگ باشیم. حکومت‌هایی که این صدا را می‌شنوند و از این نیروی حاکم تبعیت می‌کنند ترسیم‌گر مسیر موفقیت خود خواهند شد اما کمر حکومت‌هایی که از این زنگ خطر غفلت می‌کنند زیر بار آوار ناشی از فروپاشی تمدن نفتی خرد خواهد شد. حال که به فصل بودجه‌ریزی رسیده‌ایم، توجه به مساله کاهش وابستگی به نفت از هر زمانی مهم‌تر است. چه آنکه سومین انقلاب صنعتی بازرگانی و تجارت جهانی جدیدی را به همراه آورده و به ما می‌گوید نفت دیگر جایگاهی در اقتصاد جهانی ندارد.

* دبیر مجمع فعالان اقتصادی