احیای راه ابریشم و توسعه تجارت جهانی

رسول پوست‌فروشان * ایده احیای راه ابریشم و ایجاد مسیرهای ترانزیتی جدید نخستین بار در سطح بین‌المللی توسط رییس‌جمهور چین (شی جی پینگ) در سال ۲۰۱۳ در خلال برگزاری کنفرانس بین‌المللی در کشور ترکمنستان اعلام شد. شعار اصلی این پروژه «یک کمربند، یک راه» بود. اهمیت این مسیر به‌گونه‌ای است که حتی رییس‌جمهور چین از آن به عنوان «پروژه قرن» نام برد. با گذشت زمان، شرایط به‌گونه‌ای پیش رفت که حتی برخی از رخدادهای سیاسی اخیر در منطقه از جمله جنگ قره‌باغ، انجام مذاکرات آمریکا با طالبان، عدم خروج آمریکا از افغانستان و راه‌اندازی راه‌آهن ترکیه/ چین را می‌توان در راستای اجرایی کردن این ایده تعبیر و تفسیر کرد.

از گذشته‌های دور، راه ابریشم نقش ستون فقرات برای لجستیک بار و تدارک کالا، با تمرکز بر برقراری ارتباط بین اروپا و چین و همچنین توسعه همکاری‌ها بین کشورهای واقع در مسیر را ایفا می‌کرد. راه ابریشم جدیدی مسیرهای چندگانه بین چین و اروپا را شامل می‌شود و ترکیبی از یک راه دریایی و ایجاد شاهراه‌های بین‌المللی در قالب
 ۵-۴ کریدور زمینی و راه‌اندازی خط ریلی است. جاده‌های زمینی و مسیر دریایی کمابیش از گذشته‌های دور مورد بهره‌برداری قرار داشت. مسیر اصلی در حمل‌ونقل زمینی را ترکیه، کشورهای شمال ایران، افغانستان و مغولستان تشکیل می‌دهند.

راه‌اندازی بخش ریلی مسیر راه ابریشم جدید نیز با بهره‌برداری از خط آهن ایجادشده در مسیر چین به اروپا، که با توجه به مقررات اروپا و چین قابلیت حمل حداکثر ۴۱ تا ۶۰ واگن را دارد آغاز شد. مسیر ریلی مذکور عملا با حرکت نخستین قطار باریِ که در تاریخ ۴ دسامبر۲۰۲۰ (۱۴ آذر ۱۳۹۹) از ترکیه عازم چین بود مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این قطار که حامل محصولات صادراتی ترکیه‌‎ بود، از استانبول حرکت کرد و با پیمودن ۸۶۹۳ کیلومتر و عبور از پنج کشور (ترکیه، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان و چین) پس از ۱۲ روز به استان «شیان چین» رسید.

استفاده از هر یک از شیوه‌های مختلف حمل و نقل برای سرویس‌دهی در این مسیر دارای مزایا و معایب مخصوص به خود است در حالی که متوسط زمان ارسال کالا در این مسیر از طریق حمل و نقل هوایی یک روز، قطار ۱۵ روز و کشتی ۳۰ روز است، ولی با در نظر گرفتن دو فاکتور زمان و قیمت یا هزینه سفر راه آهن مناسب‌ترین روش حمل و نقل کالای عمومی در این مسیر است.

راه ابریشم هوایی

صنعت حمل و نقل هوایی تنها صنعتی است که دسترسی به کل مناطق مختلف جهان را به سهولت امکان‌پذیر می‌سازد. نمونه‌ای است از یک سیستم که در شبکه جهانی ایفای نقش می‌کند و بخش‌های مجزای آن در چارچوب سیستم با یکدیگر دارای فعل و انفعال و تعامل هستند. اگر کیفیت و کمیت سرویس‌های حمل و نقل هوایی افزایش یابد، منافع گسترده‌ای را برای جوامع، استفاده‌کنندگان، توسعه تجارت و بهبود شرایط اقتصادی ایجاد خواهد کرد. در این زمینه فقط نمی‌توان علائق و نقطه نظرات کشور خاص و یا بازیگران کلیدی صنعت مانند فرودگاه، ایرلاین و یا دیگران را در نظر داشت بلکه بین علایق همه ذی‌نفعان تعادل برقرار کرد. در بخش هوایی دسترسی به بازار مهم‌ترین فاکتوری است که ذی‌نفعان مختلف باید در چارچوب مقررات بین‌المللی روی آن توافق کنند.

شاخص اتصال هوایی، مقیاسی است که از طریق آن ارتباط یک کشور با کشورهای مختلف دیگر را اندازه‌گیری می‌کند و عموما می‌تواند به عنوان یکی از نشانگرهای رشد اقتصادی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. شاخص اتصال هوایی بین‌المللی به قابلیت دسترسی به شبکه حمل و نقل جهانی از فرودگاه‌های اصلی یک کشور مربوط می‌شود و به سه فاکتور فرکانس پروازها، تعداد صندلی قابل ارائه به ازای هر پرواز، تعداد مقاصد و درجه اهمیت فرودگاه‌های مقصد وابسته است. این شاخص از مقایسه تعداد نقاط اتصالی که به صورت برنامه‌ریزی شده سرویس داده می‌شود و تعداد مقاصد و فرکانس پروازهایی که یک ایرلاین فعال در فرودگاه انجام می‌دهد تاثیرپذیر است.

برقراری ارتباط هوایی بین دو کشور و یا فرودگاه از دو بعد قابل بررسی است: ۱- هوانوردی (زیرساخت‌های فرودگاهی، ضوابط و مقررات حاکم بر بخش حمل و نقل هوایی، قوانین و مقررات مرتبط با کنترل مرزها، و …) و ۲- اقتصادی (توسعه تجارت، توریسم، محیط کسب و کار، سرمایه‌گذاری، محرک‌های اقتصادی و…)

از لحاظ جمعیت، با در نظر گرفتن چین و هند تقریبا ۳/۲ جمعیت جهان و از نظر اندازه اقتصاد و دسترسی به بازار انرژی، حجم بالایی از منابع جهان در مسیر راه ابریشم قرار دارد. در سال‌های اخیر بیشترین حجم سرمایه‌گذاری برای ساخت بزرگ‌ترین فرودگاه‌های جهان توسط چین و ترکیه در دو طرف جاده ابریشم انجام شده است. علاوه بر این، فرودگاه‌های چین در سال‌های اخیر بالاترین میزان رشد سالانه را در ترافیک و مسافر هوایی ثبت کرده‌اند. در زمینه شاخص اتصال هوایی نیز چین بالاترین میزان را در منطقه آسیا دارد.

در بخش هوایی حدود ۵۰ درصد از ترافیک کل جهان از خاورمیانه می‌گذرد. در نسبت شاخص اتصال هوایی به جمعیت، در خاورمیانه کشور قطر رتبه اول را دارد ولی در شاخص مطلق اتصال هوایی، امارات و در میان شهرها، دوبی از رتبه اول در منطقه برخوردار است. مطالعات جهانی نشان می‌دهد که سهم ایران از بازار ترافیک بین‌المللی حدود ۰۵/۰ درصد است و شاخص اتصال هوایی آن بسیار پایین است. (مطالعات بانک جهانی)

با توجه به موقعیت جغرافیایی و سایر فرصت‌های موجود در کشور و برای ایفای نقش موثر در جاده ابریشم هوایی و گرفتن سهم مناسب از بازار حمل و نقل هوایی بین‌المللی، باید سوالات اساسی زیر در رابطه با شاخص اتصال هوایی کشور مورد بررسی و تصمیم‌گیری مناسب قرار گیرد:

– موانع اصلی برای بهبود شاخص اتصال هوایی کشور کدام هستند؟

– نقش و تاثیر تصمیم‌گیری‌های سیاسی بر شاخص اتصال هوایی چیست؟

– چگونه می‌توان از ظرفیت‌های موجود در رویه‌ها و چارچوب‌های بین‌المللی و استانداردها جهانی، برای ارتقای شاخص اتصال هوایی کشور بهره‌برداری کرد؟

اخبار برگزیدهیادداشت