همچنان برجام

رضا صادقیان * بیست‌ودومین گزارش وزارت امور خارجه درباره برجام به نمایندگان مجلس شورای اسلامی به قلم محمدجواد ظریف حاوی نکاتی است که برای هر سیاستمدار، اهل قلم و دانشجوی علوم سیاسی و روابط بین‌الملل خواندن آن مفید است.

هر شخصیت سیاسی‌ای می‌تواند با برجام، دستاوردهای منتج‌شده از آن و یا زیان‌های احتمالی موافق و یا مخالف باشد. با این حال نمی‌توان در زمین سیاست و واقعیت روزمره زیست و فقط به نکات منفی برجام خیره شد و دائم از نشدن‌ها و ناتوانی‌های دولت در به ثمر نرسیدن دستاوردهای بهتر برجام سخن گفت. آنان که از ناتوانی دولت سخن می‌گویند گویی یادشان رفته که انعقاد برجام با پنج کشور اروپایی به علاوه آمریکا تحقق یافت و ایجاد اخلال از سوی هر کدام از کشور‌ها در فرآیند اجرایی شدن آن می‌تواند اهداف مدنظر را با دشواری روبه‌رو کند. اینکه آمریکا از برجام خارج شد و طرف‌های اروپایی به دنبال پیروی کردن از سیاست‌های آمریکا مبادلات مالی، تجاری و سرمایه‌گذاری خود را به حالت تعلیق درآوردند نه تنها ارتباطی با دولت وقت ندارد، بلکه حکایت از توافقی دارد که طرف‌های دیگری هم دارد، اما دشواری‌هایی که از روز نخست و با شروع مذاکرات برجام اتفاق افتاد همدل نبودن و همراهی نکردن پتانسیل‌های سیاسی و اجتماعی در داخل کشور بود.

حداقل آنکه در این زمان مشخص شده است آنان که از بدی‌ها، سست بودن، تفاهمنامه بد برجام و عبارت‌های دیگر برای کوبیدن و منکوب کردن دیپلمات‌های دوره برجام سخن می‌گفتند نمی‌توانند آمارهای موجود پس از اجرا شدن برجام در حوزه نفت، گاز، پتروشیمی، واردات تجهیزات صنایع مختلف و گسترش ارتباطات بانکی و رفع تحریم‌های ۱۲۰۰ شخصیت سیاسی را نفی کنند و همه را نادیده بگیرند. همچنین نمی‌توانند خارج شدن ایران از فصل هفت منشور ملل متحد و دور شدن سایه جنگ را انکار کنند.

در بخشی از این گزارش و آنجا که «اگر»‌ها بیش از هر موضوع دیگری مشخص‌تر می‌شود آمده است: «اگر به عوض مناقشه و مجادله بر سر اینکه برجام پیروزی قطعی بود و یا شکست کامل که حتما هیچ‌یک نبود همگی کوشیده بودیم بیشترین منفعت را از برجام ببریم، چه‌بسا شرایط به گونه‌ای دیگر رقم خورده بود. اگر از ابتدا در پی استفاده حداکثری از هر میزان دستاورد برجام حتی در بدترین نگرش‌ها بودیم و مقدار بیشتری سرمایه خارجی جذب کرده و تعداد بیشتری از شرکت‌ها از همه نقاط جهان را به کشور کشانده بودیم، تحریم ایران و اعمال فشار حداکثری بسیار دشوارتر می‌شد. اگر در مورد ضرورت کار متوازن با شرق و غرب به یک اجماع ملی رسیده بودیم و از یک‌سو با خوش‌خیالی، دوستان دوران سختی را در سراب طمع سرازیر شدن شرکت‌های غربی از خود نرنجانده بودیم و از سوی دیگر از همه امکانات برجام برای ایجاد منافع اساسی اقتصادی برای همه کنشگران- به شمول شعبات خارجی شرکت‌های آمریکایی- بهره برده بودیم، هم دوستان‌مان سرخورده نمی‌شدند و در دوران سختی رهایمان نمی‌کردند و هم ترامپ برای فشار حداکثری با مانع جدی سرمایه‌داران جهانی- از جمله در داخل آمریکا- مواجه می‌شد. فقط نیاز بود همدل و همصدا از همه امکانات برای اجرای بهینه سیاست کشور در پذیرش برجام استفاده می‌کردیم.»

به نظر می‌رسد تکرار اگر‌ها در متن گزارش نشان از ناامیدی تهیه‌کنندگان متن دارد، افرادی که همچنان باور دارند برجام دارای ایرادهایی بوده و هست و این همه قبول دارند و آنگونه نیست که تمام‌قد از یک توافق دفاع کنند. مانند اکثر سندها و تفاهمنامه‌هایی که میان طرفین منعقد می‌شود و خواسته‌های کامل را پوشش نمی‌دهد، اما هر طرف از امضاءکنندگان نهایت تلاش خود را برای بهره بردن بهتر از بندهای قرارداد انجام می‌دهند. اگر‌های گزارش بیانگر توان و امکاناتی است که قابل دسترس بود، اما به هر دلیل اجرایی نشد و به واقعیت پیوند نخورد. ناگفته پیداست که شخص ظریف و همکاران او و دیگرانی که در به ثمر رسیدن برجام مشارکت داشتند و با وجودی که از حمایت کامل مقام معظم رهبری در طول مذاکرات برجام و حتی پس از آن برخوردار بودند، آنچنان که توقع می‌رفت در ماموریت دشواری که برعهده آنان گذاشته شده بود، توفیق بهتری کسب نکردند و این همه بیش از آنکه ریشه در بیرون کشور داشته باشد، به داخل ارتباط پیدا می‌کند. دامن زدن به اختلافاتی که سرچشمه آنان گاهی شخصی‌نگری، جناحی برخورد کردن و وارد کردن اتهام و به راه انداختن جار و جنجال‌های بیهوده بود، زمینه‌ساز آن شد که توفیق نهایی و مانایی بهتر برای اجرایی شدن برجام نصیب‌ کشور نشود.

اما، برجام با تمام فراز و نشیب‌هایی که برای آن پس از حضور ترامپ در کاخ سفید اتفاق افتاد، از میان نرفته است. به حاشیه رفت، فرصت استفاده از پتانسیل‌های آن به درستی فراهم نشد ولی فرصت احیای آن برای مرتبه‌ای دیگر و با توجه به مذاکرات وین دور از انتظار نیست. چنانچه همین متن وزارت امور خارجه را در نظر داشته باشیم، مساله آن است که بدون ارتباط با کشورهای خارجی، بدون رابطه برقرار کردن با شرکت‌های سرمایه‌گذاری و جذب منابع مالی و بدون در نظر داشتن وضعیت دنیای امروز نمی‌توانیم خودمان را از توسعه‌ای همه‌جانبه در زمینه‌ها و حوزه‌های مختلف با بهانه‌های ذهنی دور نگه داریم و چشم انتظار تغییرات و بهبود شرایط بمانیم.