روابط اقتصادی ایران و ارمنستان ترانزیت گاز
لیلا بیات * ایران در دسامبر۱۹۹۱ ارمنستان را به رسمیت شناخت و به عنوان دوست و شریک به یکدیگر نگریستند و در سال ۱۹۹۲ ایران با رویکردی متعادل بعد از مساله قره‌باغ به دنبال تقویت همکاری‌های اقتصادی دروازه جدیدی از روابط خود را به روی ارمنستان گشود؛ به‌خصوص زمانی که آذربایجان و ترکیه مرزهای خود را روی ارمنستان بستند. آن زمان مرزهای ایران به عنوان راه نجات تلقی می‌شد، در ۲۰۰۷ پروژه برجسته خط لوله گاز ایران- ارمنستان راه‌اندازی شد و طبق توافقنامه دوجانبه ارمنستان گاز ایران را وارد و برق صادر کرد. از ۲۰۱۶ ارمنستان و ایران به همراه گرجستان، بلغارستان و یونان مذاکرات خود را برای کریدور حمل‌و‌نقل چندمنظوره بین‌المللی «خلیج فارس- دریای سیاه» که ایران از طریق ارمنستان، گرجستان، دریای سیاه به اروپا متصل می‌کند آغاز کردند. ارمنستان در ۲۰۱۷ یک منطقه آزاد اقتصادیFEZ در نزدیکی مرز خود و ایران به امید تقویت همکاری‌های اقتصادی دوجانبه تاسیس کرد. در ۲۰۱۸ ارمنستان۵۶۷ میلیون مترمکعب گاز از ایران وارد و ۸۳۹/۱ میلیارد کیلووات ساعت برق به ایران صادر کرد که با اعمال تحریم‌ها علیه ایران همکاری‌های دوجانبه محدود شد. در ۲۰۱۸ ایران توافقنامه موقت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برای ایجاد منطقه تجارت آزاد برای صادرات بدون تعرفه به بازارهای EAEU امضا کرد که از اکتبر ۲۰۱۹ به اجرا درآمد. ارمنستان فرصت‌هایی از جمله:
۱- دسترسی به سیستمEUGSP دارد که از این طریق می‌تواند کالاهای تحت خطوط تعرفه‌ای ۴۰۰/۶ را یا با تعرفه صفر یا کاهشی به اتحادیه اروپا صادر کند. ۲- ارمنستان امیدوار بود با راه‌اندازی منطقه Meghri امکان ایجاد شعبه برای شرکت‌های ایرانی مبنی بر صادرات خود به بازارهای EAEU وEU فراهم شود. ۳- این کشور تنها عضو EAEUبا مرز زمینی ایران است و توافقنامه موقت منطقه تجارت آزاد فرصت‌هایی را برای کشورهای عضوEAEU ایجاد می‌کند تا ازFEZ به عنوان صفحه پرتاب برای ورود به بازار ایران استفاده کنند. ۴- ساخت خط انتقال برق سوم ولتاژ ارمنستان- ایران (۲۰۰۶امضا، ۲۰۱۵ آغاز به کار و ۲۰۲۲ به پایان می‌رسد) که تقویت روابط اقتصادی و امکان افزایش قابل‌توجه حجم صادرات برق به ایران را داراست. ارمنستان به دلیل اقتصاد محدود و شکننده نمی‌تواند پاسخگوی نیازهای اقتصادی ایران باشد ولی می‌تواند پل مواصلاتی بالقوه‌ای در معادلات ژئوانرژی ایران در منطقه قفقاز، اوکراین و اروپای شرقی از طریق خط لوله گاز موسوم به «جریان سفید» باشد. برنامه‌ریزی برای تکثر مجاری صادراتی گاز ایران در زمره راهبرد ژئوانرژی ایران قرار گرفته با توجه به اینکه صادرات گاز ایران از طریق سه سناریو: ۱) ایران- ترکیه- اروپا ۲) ایران- عراق- سوریه- لبنان- اروپا ۳) ایران- ارمنستان- گرجستان- اروپا است.
به نظر بنده صرف‌نظر از مسائل سیاسی، جمهوری آذربایجان در کوتاه‌مدت برای صادرات گاز ایران از طریق خاک خود دیگر رغبتی نخواهد داشت، همچنین دور از انتظار نیست که نقش ایران در تامین گاز اروپا محدود به اوکراین و بحران‌های فعلی نباشد. با فرض براینکه پدیده Shale Gas در آینده نزدیک نتواند معاملات بازار انرژی جهان را برهم زند.
مبادلات انرژی میان ایران و ارمنستان
باتوجه به اینکه ارمنستان تولیدکننده نفت و گاز طبیعی نیست و به شدت نیاز به واردات هیدروکربن دارد، تامین‌کننده منابع انرژی این کشور توسط روسیه، ایران و گاها رومانی، بلغارستان و برخی کشورهای خاورمیانه است. روسیه صاحب ۸۰ درصد از ظرفیت تامین انرژی ارمنستان است به همین دلیل ارمنستان به شدت وابسته به آن است. از آنجایی که نیروگاه برق- آبی آرگل گوموش به عنوان بخشی از بدهی‌های ملی ارمنستان به روسیه داده شد، تنوع‌سازی در ذخایر و منابع گازی برای ارمنستان امری است حیاتی. در ۲۰۰۸ طرح احداث لوله مغری- تبریز (۱۴۲ کیلومتر و ظرفیت انتقال ۳/۲ میلیارد مکعب گاز) به بهره‌برداری رسید؛ از ابتدا روسیه در احداث خط لوله شرکت داشت و توسط شرکت گازپروم سرمایه‌گذاری کرد و خط لوله واقع در خاک ارمنستان را خرید. ۲۲ درصد گاز کل جهان را روسیه تولید می‌کند و بعد از اوپک دومین منبع صدور نفت به اتحادیه اروپاست؛ این وابستگی برای اروپا خوشایند نیست بنابراین در «سند سبز» کمیسیون اروپا تضمین امنیت انرژی در آینده؛ استراتژی تکثر منابع تامین انرژی، تنوع‌سازی مبادی واردات حامل انرژی و خطوط انتقال و… در دستور کار قرار گرفته، به همین منظور اتحادیه اروپا سعی دارد با شبکه‌ای کردن گاز مصرفی اروپا، اهرم فشار روسیه بر اعضای اتحادیه را خنثی کند. از طرفی با توجه به سابقه منفی روسیه در استفاده از انرژی به عنوان سلاح سیاسی و چانه‌زنی بر سر قیمت در پی آن است تا با متقاعد کردن کشورهای صادرکننده انرژی و همچنین احداث خطوط جدید انتقال گاز این مهم را محقق کند. به همین دلیل اروپا در خصوص حضور ایران در بازار گاز چراغ سبز نشان داده و تهران موفق به عقد قرارداد با شرکتLGL سوییسی شد که به خاطر تحریم‌های بین‌المللی موضوع مسکوت ماند اما به تازگی انگلیس با صدور بیانیه‌ای از لغو تحریم یکی از میدان‌های گازی متعلق به ایران در دریای شمال به رهام خبر داده است.
باشد که در آینده نزدیک، ایران به دلیل داشتن ذخایر عظیم گاز به دنبال بازارهای جدید انرژی به عنوان عرضه‌کننده باشد و کشورهای ارمنستان، گرجستان به عنوان ترانزیت‌کننده و کشورهای اوکراین، مولداوی، رومانی و… به عنوان مصرف‌کننده به خط لوله گازی «جریان سفید» متصل شوند؛ چرا که همگی از جهات سیاسی و اقتصادی متمایل به احداث و بهره‌مندی از چنین خط لوله‌ای هستند.
* دکتری روابط بین‌الملل
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :