راه بروکسل از سوچی می‌گذرد
سران سه کشور در این نشست و مذاکره بر اجرای متوالی یکایک مفاد بیانیه‌های مذکور و رعایت جدی همه موارد مندرج در این دو بیانیه بر ضرورت اجرای فوری طرح‌های دقیق به منظور عینیت‌بخشی به پتانسیل‌های اقتصادی منطقه تاکید و نقش ضروری صلح‌بانان روسی در تامین ثبات و امنیت منطقه، گشایش کامل روابط اقتصادی و حملونقل منطقه‌ای بر اساس بیانیه ۱۱ ژانویه ۲۰۲۱ را عالی ارزیابی کردند.
سه طرف همچنین توافق کردند کمیسیون مشترکی بین دو کشور با هدف ارتقای ثبات و امنیت در مرزهای آذربایجان- ارمنستان و تعیین حدود و علامت‌گذاری مرزهای دولتی آذربایجان با ارمنستان تشکیل دهند. در پایان بیانیه ۲۶ نوامبر ۲۰۲۱ سوچی آمده است: روسیه از این پس نیز در راستای عادی‌سازی مناسبات آذربایجان و ارمنستان، شکل‌گیری فضای اعتماد متقابل میان ملت‌های آذربایجان و ارمنستان، همین طور برقراری مناسبات صمیمی همسایگی در منطقه کمک‌های لازم را خواهد کرد.
پوتین بار دیگر به نقش مثبت نیروهای حافظ صلح روسیه در منطقه اشاره کرد و افزود: مرکز نظارت مشترک ترکیه و روسیه نیز به طور موثر کار می‌کند اما متاسفانه هنوز برخی اتفاقات تلخ در منطقه روی می‌دهد.
الهام علیاف نیز در این دیدار، روابط کشورش با روسیه را در سطح مشارکت استراتژیک دانست و افزود: تاکنون هفت نقشه راه را با روسیه در زمینه‌های اقتصادی، حملونقل و بشردوستانه اجرا کرده‌ایم. علیاف خاطرنشان کرد که در طول یک سال هیچ درگیری یا حادثه جدی در منطقه تحت کنترل نیروهای حافظ صلح روسیه رخ نداده و تنها برخی حوادث جزئی وجود داشته است. او اضافه کرد منطقه درگیری اخیر تحت مسوولیت نیروهای حافظ صلح روسیه نبوده و باید به صورت دوجانبه یا سه جانبه درباره آن صحبت کرد .
نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان هم در واکنش به سخنان رییس‌جمهور آذربایجان مبنی بر اینکه تمام مفاد بیانیه ۹ نوامبر (۲۰۲۰) محقق شده است و تنها موضوع رفع انسداد راه‌های مواصلاتی باقی مانده است،گفت با این نظرات علیاف موافق نیست. پاشینیان بار دیگر اعلام آمادگی کرد تا روند مربوط به تعیین خطوط و علامت‌گذاری مرزها را آغاز کند.
پاشینیان پیش از حضور در نشست سوچی دریک گفت‌وگوی تلویزیونی با مردم گفته بود: سند بالقوه برای امضا (در بروکسل) در این رابطه خواهد بود که ارمنستان و آذربایجان اقدام به تشکیل کمیسیونی خواهند کرد تا کارهای مربوط به تعیین خطوط و علامت‌گذاری مرزها را شروع خواهد کرد.
در آن سند هیچ نوشته‌ای با این مضمون که مرز از این نقطه یا آن نقطه می‌گذرد، نخواهد بود. این موضوع بر اساس کار آن کمیسیون مشخص خواهد شد. موضوع تعیین خطوط مرزی و علامت‌گذاری فرآیندی پیچیده است.
پاشینیان پیش از این نیز ضمن سخنرانی در پارلمان ارمنستان خطاب به ترکیه و جمهوری آذربایجان گفته بود: اگر ما را می‌خواهید محو کنید ما چاره‌ای جز مقاومت و دفاع از خود نداریم، اما اگر می‌خواهید با ما روابط حسنه داشته باشید، باید بگویم که با یک فرصت تاریخی روبه‌رو هستیم. همچنین او اعلام کرده است که کریدور زنگزور به هیچ وجه مطرح نخواهد شد و داشتن روابط اقتصادی در منطقه زنگزور به معنای وجود کریدور نیست.
پوتین نیز در کنفرانس مطبوعاتی پس از نشست سه جانبه سوچی گفت: مایلیم با نتیجه دقیق (رهبران آذربایجان و ارمنستان)عازم بروکسل شوند. روسیه نمی‌خواهد مساله‌ای را از اتحادیه اروپا پنهان کند. تا ۱۵ دسامبر قدمی مهمی که می‌تواند برداشته شود که در رابطه با گشایش کریدور زنگزور خواهد بود .
موضوعات مهم از دیدگاه پوتین عبارتند از: ایجاد مکانیزم تعیین محدوده‌های مرزی و علامت‌گذاری آنها تا پایان سال جاری، مسائل انسان‌دوستانه مهم و حساس و همچنین گشایش کریدورهای حمل‌ونقلی اعم از جاده‌ای و ریلی .
پوتین اعلام کرد احداث راه‌آهن از کریدور زنگزور در حال برنامه‌ریزی است. در کریدور لاچین، خط آهن وجود ندارد و به لحاظ موانع طبیعی امکان احداث ندارد. موضوع جدیدی که در بیانیه سوچی به چشم می‌خورد، توافق پیرامون تشکیل کمیسیون مشترک میان آذربایجان جهت تعیین حدود مرزهای دولتی دو کشور و علامت‌گذاری مرزی است .
طبق معمول برجسته نشان داده شدن نقش روسیه در تحولات مربوط به مناقشه قره‌باغ در ابعاد دوجانبه و منطقه‌ای بیانگر دخالت همه‌جانبه روسیه در مسائل منطقه قفقاز جنوبی است.
به نظر می‌رسد پس از دور زدن روسیه توسط الهام علیاف و نیکول پاشینیان و تلاش آنها برای فراهم کردن زمینه صلح از طریق میانجی‌گری کمیسیون اروپا، مسکو برای دیکته کردن نقشه راه مذاکرات بروکسل که در ۱۵ دسامبر انجام خواهد گرفت، علیاف و پاشینیان را در پشت میز بیضی‌شکل در سوچی در مقابل خود نشاند تا بگوید که در بروکسل چگونه باید به جمع‌بندی برسند؟
پوتین اعلام کرده که نقشه‌های مربوط به دوران شوروی مبنای مرز‌گذاری جدید خواهد بود، اما این نقشه‌ها نیز از ابهام فراوانی برخوردار هستند، اگر مبنای مرز‌گذاری بر اساس نقشه‌های سال ۱۹۲۰ باشد، هفت هزار کیلومتر مربع از خاک ارمنستان در جنوب این کشور و در منطقه سیونیک (زنگزور) به خاک آذربایجان باید الحاق شود، اما نقشه‌های کارتوگرافی سال‌های متمادی ازجمله ۱۹۲۳، ۱۹۲۴، ۱۹۲۷، ۱۹۳۶ و البته ۱۹۸۸ تفاوت‌های زیادی را در نقشه سرزمینی دو کشور نشان می‌دهد؛ موضوعی که می‌تواند هشداری برای بروز تنش‌های جدید در قفقاز جنوبی باشد.
از مواضع و رفتارهای روسیه می‌توان به این نتیجه احتمالی رسید که مسکو کماکان سایه خود را بر روند تحولات منطقه خواهد افکند و با دخالت در چگونگی حل‌وفصل مسائل مرزی و ارضی و مواصلاتی در راستای تحکیم حضور خود در ارمنستان و آذربایجان به تلاش‌های چندگانه و موذیانه خود ادامه خواهد داد .
به نظر می‌رسد در نشست پیش‌روی علیاف-پاشینیان در بروکسل، سند مربوط به تعیین مکانیسم لازم به منظور تعیین محدوده‌های مرزی دولتی آذربایجان و ارمنستان در قالب تشکیل یک کمیسیون به امضای طرف‌ها برسد، اما مذاکرات پیرامون کم و کیف موضوع زمان‌بر خواهد بود و مسکو و تا حدودی ترکیه، نقش اساسی را در تعیین سرنوشت آن خواهند داشت .
برای ایران تعیین محدوده‌های مرزی دو کشور درگیر از این حیث حائز اهمیت است که مرز ایران با ارمنستان محفوظ بماند که مستلزم ایستادگی پاشینیان روی موضع خود مبنی بر مخالفت با احداث کریدور زنگزور و حمایت جدی روسیه از این موضع ارمنستان است که با توجه به اظهارات ضد و نقیض پوتین و نگاه ابزاری او به ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
* سفیر سابق ایران در آذربایجان
لینک کوتاه :