دست کاسبان تحریم کوتاه شد
محمود خاقانی * در صنعت انرژی هیچ کاری از دیروز شروع نشده که در ظرف دو یا سه هفته به نتیجه برسد. دورنمای پروژه‌ها در صنعت انرژی ۱۵ تا ۲۰ سال است. آنچه امروز موجب امضای قرارداد سوآپ گازی بین ایران و ترکمنستان و آذربایجان شد و یا توفقی که برای ازسرگیری انتقال گاز به ایران شد، از سال ۱۳۷۶ شروع شده بود. در واقع مذاکرات گازی با ترکمنستان زمانی شروع شد که ترکمنستان به هیچ جا راه نداشت و فقط به روسیه محدود بود.
در دولت‌های هفتم و هشتم ایران به کمک ترکمنستان آمد و با سرمایه‌گذاری‌ای که در آن دوران انجام شد، خط لوله «کورتوجه به کردکوی» را ایجاد کرد. این اولین قرارداد با ترکمنستان بود که بر مبنای آن ترکمنستان را از روسیه جدا و به جهان دیگری وصل می‌کرد.
در این مسیر، متاسفانه ما دچار کم‌لطفی‌هایی در دوران مختلف توسط ترکمنستان و مهم‌تر از آن روسیه شدیم. به این معنا که در یک زمستان خیلی سرد در دولت‌های نهم و دهم، گاز به روی ایران قطع شد. علت این بود که روسیه قیمت بهتری به ترکمنستان پیشنهاد کرد و این کشور از ما پول بیشتری می‌خواست. اگرچه آمادگی داشتیم که پول بیشتری بپردازیم، اما در نهایت گاز را به روی ما قطع کردند.
بعد از آن دوباره ایران به کمک ترکمنستان آمد، تا اینکه چین وارد این کشور شد و با سرمایه‌گذاری ۱۰ میلیارد دلاری، خط لوله‌ای به چین کشید. این دومین مسیری بود که گاز ترکمنستان را به بیرون از جهان روسیه صادر می‌کرد. در نهایت ترکمنستان در مقاطعی گاز را به روی ایران بست، به طوری که حتی در مقاطعی ناچار شدیم لوله‌کشی‌های جدیدی انجام دهیم و به مناطقی در کشور که به گاز ترکمنستان وابسته شده بود، گازرسانی کنیم.
در واقع، این ماجرای بدهی دو میلیارد دلاری ایران به ترکمنستان، مربوط به دورانی است که ایران به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانست پول گاز مصرفی ترکمنستان را بپردازد. همان زمان ما وارد مذاکره برای تهاتر شده بودیم. این مذاکرات متوقف نشده بود که حالا امروز به نتیجه رسیده باشد.
بنابراین، طرح سوآپ گاز بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان پروژه‌ای است که از سال‌ها پیش مطرح بوده است؛ طرحی که تحت عنوان cross Caspian pipeline که براساس آن گاز از عرض دریای خزر توسط خط لوله‌ای از ترکمنستان کشیده می‌شد تا گاز ترکمنستان به خط لوله شاه دنیز به سمت ترکیه برسد. اتحادیه اروپا از این پروژه حمایت می‌کرد.
البته در سال ۲۰۱۶ موسسه پژوهش در مدیریت و برنامه‌ریزی دانشگاه تهران و موسسه آموزشی- پژوهشی اتاق بازرگانی ایران به یک ابتکار جدید رسیدند و در آن زمان این دیپلماسی را مطرح کردند که ایران شبکه انرژی اکو-کاسپین را معرفی کند. به این معنا که به جای اینکه گاز خام از ترکمنستان و از دریای خزر و منطقه اکو صادر شود، گاز را تبدیل به برق و برق را به اروپا صادر کنیم. این طرح مقرون به‌صرفه‌تر از صادرات گاز خام بود. اما متاسفانه در دولت دهم عملیات سوآپ نفت خام و گاز ناگهان متوقف شد. در حالی که این عملیات سوآپ گاز نفت حسن بزرگی برای ایران و کشورهای منطقه داشت و آن این بود که اقتصاد ایران و اقتصاد منطقه اکو را از وابستگی به دلار تا حدودی نجات می‌داد. با این حال افرادی که طرفدار اقتصاد دلاری بودند نگذاشتند این ایده اجرایی شود. حتی در این راستا بورس بین‌المللی نفت ایران در جزیره کیش هم مطالعه شده بود که نفت خام را فرآوری کرده و در آن بورس عرضه شود و بندر نفتی نکا هم در ادامه این طرح تبدیل به بندر آزاد نفتی در منطقه اکو شود، اما در دولت دهم همه این ایده‌ها متوقف شد.
در دولت یازدهم با توجه به مذاکرات برجام این امید به وجود آمد که چون شرکت‌های نفتی که در منطقه خزر سرمایه‌گذاری‌های سنگین کرده بودند، ابراز تمایل کردند که با ایران هم برای سرمایه‌گذاری قرارداد ببندند که متاسفانه با خروج آمریکا از برجام این پیشنهادها هم متوقف شد.
امروز با این قرارداد گازی که در دولت سیزدهم بسته شده، امیدواریم کارهایی که در دولت‌های هفتم و هشتم شروع شد و به نتیجه نرسید، اجرایی شود. چه آنکه اگر آن مسیر دنبال می‌شد، امروز ما دوران سخت کمبود گاز و ارز را تحمل نمی‌کردیم. اما بالاخره کاسبان تحریم بیکار ننشسته بودند و نگذاشتند آن برنامه‌های خوب به نتیجه برسد.
همان‌طور که آقای روحانی در آخرین روزهای دولت دوازدهم اظهار امیدواری کرد که ما یک کاری را شروع کردیم و امیدواریم دولت سیزدهم آن را به نتیجه برساند، به نظر می‌رسد با این قرارداد امیدهایی ایجاد شده که ترکمنستان و برخی کشورهای عضو اکو از جمله ترکیه امیدوارند که در صورت برداشته شدن تحریم‌ها سرمایه‌گذاری‌های کلان در صنعت گاز منطقه اکو جاری شود.
در واقع قرارداد با ترکمنستان نتیجه مذاکراتی است که شاید در طول ۲۰ سال اخیر با ترکمنستان در جریان بوده است و به عنوان کارشناس باید ابراز خوشحالی کنم که بالاخره این قرارداد امضا شد. با این حال باید توجه داشت که امضا شدن این قرارداد یک مرحله است و اجرا شدن آن مرحله دیگر است. باید منتظر ماند که پرونده برجام هم که تکمیل‌کننده آن است هم به نتیجه برسد.
البته هیات ۴۰نفره‌ای که به وین رفته خود گویای این است که ایران مصمم است مذاکرات را به نتیجه برساند. این مذاکرات که به نتیجه برسد اجرای این قرارداد می‌تواند منجر به سرمایه‌گذاری کلان شود که فقط منحصر به ایران و ترکمنستان نیست بلکه یک مسیر عبوری یا معاوضه برای کشورهایی است که در تولید گاز سرمایه‌گذاری خواهند کرد، چرا که صنعت انرژی یک صنعت فراملی است و تنها به ایران خلاصه نمی‌شود. در شرایط کنونی سرمایه‌گذاری‌های کلان می‌طلبد. این سرمایه‌گذاری را نه ایران به تنهایی قادر است از عهده آن بر بیاید و نه حتی ترکیه و ترکمنستان و کشورهای اکو. پس نیاز است که مصرف‌کنندگان عمده مثل چین، آمریکا و اروپا در انتقال گاز به محل مصرف سرمایه‌گذاری کنند.
بنابراین وقتی آقای خطیب‌زاده سخنگوی وزارت امور خارجه از این قرارداد به عنوان یک فصل نوین در بین دو کشور ایران و ترکمنستان یاد می‌کند، باید این فصل نوین را هم تعریف کرد. شاید منظورش این است که اراده دولت سیزدهم این است که برجام را احیا کند و پافشاری برای برطرف کردن تحریم‌ها است که منجر به سرمایه‌گذاری‌های جدید می‌شود.
در نهایت آنکه امیدواریم با این قرارداد دست کاسبان تحریم هم از ایران و منطقه کوتاه شود و بخش خصوصی بتواند وارد صحنه شود و آنگاه می‌توان گفت این قرارداد یک افق جدید است.
*کارشناس بین‌الملل در حوزه انرژی
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :