سیستان و بلوچستان؛ قنات و تمدن ایرانشهری
علی شعبانی * در نشست هم‌اندیشی با حضور محمد برشان پژوهشگر قنات، رییس هیات‌مدیره مرکز قنات استان کرمان و عضو مرکز بین‌المللی قنات، فرماندار ویژه ایرانشهر، جمعی از مدیران ادارات مرتبط، دانشگاهیان، کارشناسان و اشخاص حقیقی و حقوقی، دبیرخانه ثبت تمدن قناتی ایرانشهر- مستقر در مدیریت امور آب شهرستان- تشکیل شد و آغاز به کار کرد. حاضرین نشست در حقیقت شاکله هیات امنا بودند. مسوولیت هیات امنا با فرماندار و دبیری آن برعهده مهندس کاوسی گذاشته شد. فعالیت اعضا در این راستا، خدمتی داوطلبانه، غیرانتفاعی و مردمی است.
اکنون، مسجل و مبرهن است که قنات، اثر درخشان نبوغ ایرانی برای حل مشکل آب و تداوم زیست در اقلیم خشک و نیمه‌خشک و غلبه بر کویر، دانشی است که ایرانیان به کشورهای جنوب خلیج‌فارس، عمان، آفریقا و دیگر نقاط خشک و کم‌آب اعطا کرده‌اند. ثبت جهانی و ملی پدیده‌های شگفت این عرصه، قنات‌های قصبه، بلده و قنات‌های یزد و… اهل فن را در برابر هنر و خرد و مهندسی مقنیان ایرانی- معماران بی‌نشان تاریخ- به تعظیم و تکریم واداشت. این پدیده‌های اعجازگونه از پایداری بشر در تسلط به طبیعت، امروز به قطعه‌ای از بهشت گردشگران تبدیل شده‌اند.
برشان می‌گوید ایران با ۳۴ هزار رشته قنات رتبه نخست جهان را دارد و عمان با سه هزار رشته، رتبه دوم را. سیستانوبلوچستان نیز بیش از هزار و ۹۰۰ رشته قنات دارد. بنابر اطلاعات مدیریت جهاد کشاورزی، تعداد ۳۳۰ رشته از قنوات استان، با قدمتی بین چهل- پنجاه سال تا سه قرن، در جغرافیای ایرانشهرند. قنات‌هایی دایر و زنده با مهندسی و زیبایی و جاذبه‌های خاص خود مانند قنات آب گرم و قنات اسپیدژ در بخش بزمان و نیز قنات‌های بخش دامن، دهستان ابتر و حومه ایرانشهر و حتی قنات‌های شهری- که مورد توجه یونسکو نیز هستند- که از مرکز شهر ایرانشهر می‌گذرند همانند بسیار شهرهای دیگر کشور.
قطعا نام برخی قنات‌های باشکوه منطقه بلوچستان مانند قنات ناهوک شهرستان گلشن و قنات عیسی آباد شهرستان لاشار و… برای هموطنان عزیزمان آشناست. پژوهشگران بر این باورند که قنات در این خطه از کشور تمدنی است امتداد یافته در پهنه بم، بمپور، بم پشت و تا خاک همسایگان شرقی!. نگرشی مشابه آنچه برخی به تمدن بمپور و بم و جیرفت در ادامه شهرسوخته سیستان و تمدن‌های ایرانی جنوب شرق ذیل هیرمند دارند.
این گام ساده- شکل دهی هیات امنا و راه‌اندازی دبیرخانه- می‌تواند منشاء برنامه‌های جدی و موثر در حوزه تمدن آبی استان باشد. بناست در یک حرکت جهادی با نظارت‌محوری فرمانداری و همکاری میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، امور آب، جهادکشاورزی، حفاظت محیط‌زیست، ثبت اسناد و املاک، دانشگاه‌های شهرستان، پژوهشگران، کارشناسان، مطلعین و علاقه‌مندان، پرونده قنوات از حیث اطلاعات لازم، شاخص‌ها، معیارها، مالکان و حق‌آبه‌داران، تاریخ ثبت و قدمت، روند مرمت و نگهداری و مدیریت و بهره‌برداری، خطرات و موارد آسیب‌زا و آلاینده برای قنات‌ها، شکل و فرم و زیبایی، محیط بیرونی و طبیعت و حریم و… اطلاعات تاریخی و جغرافیایی و نقشه و… تهیه و برابر دستورالعمل‌ها و معیارهای مربوطه در گام نخست تعداد ۶ تا ۱۰ قنات از مجموعه شهرستان انتخاب و پرونده آنها برای طی فرآیند ثبت به سازمان‌ها و مراجع ذی‌ربط ارسال شود. هزینه‌های آن نیز از منابع مردمی و مشارکت خیرین و سمن‌های حامی میراث ملموس و ناملموس فرهنگی و تمدنی… تامین شود.
کمترین تاثیر این گام کوچک، جدا از عطف توجه اهل علم و فن به مساله، ایجاد فرصت مغتنمی برای گردشگری قنات، بومگردی و طبیعت‌گردی و… در پیرامون آن، زمینه‌ای برای پژوهش اساتید و دانشجویان در قالب پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی، عرصه‌ای برای مشارکت مردمی در جهت حفظ این آثار تمدنی ارزشمند، تلنگری برای تامل دوباره و نو در ارزش آب و نگاهی مهرآگین به تمدن آبی و داشته‌ها، پیوندی دوباره با هویت و پیشینگی‌مان و مولفه‌های تمایز تمدن ایرانی در جهان و… است.
تقریظ پایانی، طرح این مساله و این نوشتن و گفت و شنود، فرصتی برای بازاندیشی به برخی هنرمندان و پژوهشگران و اهالی رسانه است. سیستانوبلوچستان، محمل برخی تحف و دستاوردهای ناهنجار باقی‌مانده از حضور غربیان در این منطقه مانند قاچاق مواد مخدر و سلاح و به تبع آن بروز برخی حوادث و … نیست. سیستانوبلوچستان سرزمین تمدن و اصالت ایرانی، قنات و قوام و قدمت است. با معرفی واقعیت‌ها و حقایق تاریخی و فرهنگی، غبار از چهره درخشان این مردمان نجیب و عزیز بزداییم. داستان سیستانوبلوچستان داستان بلند زندگی عزتمندانه مبتنی بر دانش و وقار و قناعت و سلام و صلح است.
تمدن غربی برای بشر چیزی جز جدایی از هویت و تنهایی ناشی از الینگی در غربت آفریده به دست خویش نداشته است. تمدن ایرانشهری، آشتی انسان با انسان و طبیعت برای زندگی و جاودانگی در کنار هم است. پیراستن تیرگی از سیمای منطقه، شناساندن صحیح این بخش تابناک از سرزمین و تمدن ایران و زمینه‌های راهگشای توسعه اقتصادی و اجتماعی است. شناساندن فرهنگ، تمدن آبی، قنات و گردشگری سیستانوبلوچستان و گشودن راه‌های گسترش تعاملات با جهان در این خطه، از این مقوله است.
* معاون استاندار و فرماندار ویژه ایرانشهر
اخبار برگزیدهیادداشتلینک کوتاه :