فلسفه شب یلدا در میان ایرانیان باستان
اورینب نظریان * از زمان هخامنشی آثاری مبنی بر ستایش ایزد مهر در ایران به دست آمد که گروهی از پژوهشگران تاکید دارند واژه ایرانی «میثرا» و واژه سانسکریت «میترا» از کلمه هندو-ایرانی میترا به معنی معنی قرارداد/توافق/ میثاق گرفته شده‌اند و به صورت مظهر سه‌گانه پریستاری پهلوانی و واستریوشی درآمد. این مظهر سه نیرو بودن مهر باعث شد که ستایش او در بین همه طبقات اجتماعی ایران در زمان ساسانیان نیز رواج یابد. مانویان روح بزرگ و سازنده بزرگی که اهورامزدا برای یاری انسان ضعیف و رنج کشیده آفرید ایزد میثره یا مهریزد نامیده‌اند. در منابع نصرانی به ستایش خورشید که همانا مهر است توسط پادشاهان ساسانی اشاره شده است. یکی از سه آتشکده بزرگ دوره ساسانی به نام آذربرزین مهر یا آتشکده کشاورزان در شرق ایران و در روستایی به نام مهر قرار داشته است. سنگ‌نگاره طاق‌بستان در نقش اردشیر دوم در پشت سر شاه ایزدمهر با هاله‌ای از نور در اطراف سر قرار دارد. نام هو مهر روی مهر ساسانی در موزه برلین وجود دارد. در منابع سریانی و ارمنی از مهر به نام یکی از ایزدان بزرگ و مورد ستایش ساسانیان یاد شده است. در مهر یشت، مهر نماد پادشاهی، دلیری و جنگاوری است و ایزد هدایت‌گر به دین و مهرورزی و نعمت و روزی است. یکی از اولین آثار باستان‌شناسی مهر در خارج از مرزهای ایران امروزی از میانرودان (شمال بین‌النهرین) و غرب ایران و جنوب آناتولی در ناحیه‌ای از زاگرس تا دریای مدیترانه به دست آمده که گستره فرمانروایی قوم میتانی با فرهنگ هند و آریایی است، میترا خدای مورد ستایش این قوم است. در سنگ‌نبشته‌ای مربوط به ۱۳۱۷ قبل از میلاد مسیح که مفاد پیمان دوستی مابین هیتی‌ها و پادشاهی میتانی در آن نگاشته شده نام ایزد مهر ذکر شده است.
آیین مهر در ایران زروان‌پرستی و در اروپا توسط رومیان «اسرار میترائیک»، «اسرار میثراس»، «اسرار پارسیان» و در منابع جدید میترائیسم نامیده شد (احتمالا این آیین را دزدان دریایی آسیای صغیر در بین رومیان رواج دادند) میترائیسم در روم در سده‌های سوم و چهارم میلادی به اوج خود رسید و به ویژه در میان سربازان رومی رواج یافت از گرایش کنستانتین امپراتور روم به آیین مسیحیت و رسمی شدن دین مسیح در امپراتوری روم در سال ۳۱۲ میلادی همه دین‌های غیرمسیحی ممنوع شد و مهرپرستی نیز در غرب از رواج افتاد. اما نماد آن در رفتارهای آیینی غربیان و مسیحیان همواره تا به امروز ماندگار است. پرستشگاه‌های مهر و نمادهای مربوط به مهر در سراسر اروپا باقی مانده است. در رابطه با رفتارهای آیینی مهرپرستی از گذشته‌های دور ایرانیان در شب زایش مهر مراسمی آیینی را بر سفره‌های بزم خود برگزار می‌کردند و تا سپیده دم بیدار بودند. در منابع ذکر شده است که روز پس از زایش مهر مصادف با اول دی را خرم روز نامیده. در این روز پادشاه سفید پوشیده و همچون مردمان بر زمین می‌نشست (فرشی سفید) و در این روز شاه با عموم مردم خصوصا کشاورزان بزم برپا می‌کرد و به سخنان آنان گوش فرامی‌داد و مردم با او می‌خوردند و می‌آشامیدند و شاه خطاب به مردم می‌گفت «من هم یکی چون شما هستم و با شما برادرم. پایداری جهان به روستایی است که در دست شماست و پایداری زمین و ملکتان وابسته به پادشاه است و ما هر دو از یکدیگر بی‌نیاز نیستیم.»
* مدرس باستان‌شناسی
اخبار برگزیدهیادداشت
لینک کوتاه :