سرای کاظمی راوی تاریخ تهران

به گزارش جهان صنعت نیوز:  سرای کاظمی اما فقط خانه‌ای تاریخی نیست بلکه با قرار گرفتن اشیای تاریخی جالب توجه در آن تبدیل به موزه‌ای شده که راوی تاریخ و فرهنگ مردم تهران در۱۵۰ سال گذشته است.در این شماره «جهان‌صنعت» سعی می‌کنیم تا شما را با گوشه‌ای از تاریخ و معماری سرای کاظمی که زمانی متعلق به سید احمدخان کاظمی میرزای اصطبل ناصرالدین شاه بوده آشنا کنیم.

تاریخچه عمارت

این خانه متعلق به سید احمدخان کاظمی پسر میرزا هدایت‌الله خان مستوفی (تفرشی) بوده است. کسی که چیزی حدود۱۳۰ سال پیش در این خانه در خیابان ابوالقاسم محله امامزاده یحی در حوالی پانزده خرداد می‌زیست. سید احمدخان کاظمی صاحب این عمارت میرآخور- نگهبان اصطبل- ناصرالدین شاه قاجار بوده است.

میرزا سید کاظم صاحب این عمارت شاهانه در سال ۱۲۲۶ قمری در اوایل پادشاهی محمد شاه قاجار وارد خدمات دولتی قاجار شد و در زمان ناصرالدین شاه تبدیل به یکی از میرزاهای اصطبل شاهی شد.

در سال ۱۲۸۳ قمری ناصرالدین شاه عازم سفر خراسان شد و میرزا سید کاظم هم همراه شاه بود. از آنجایی که سیدکاظم به امور اصطبل مسلط بود، در بین راه به سمت مستوفی‌گری اصطبل برگزیده شد. در سال ۱۲۹۹ قمری تا سال ۱۳۰۸(سال فوتش) مستوفی اصطبل افراد خاص بود و به امور کالسکه‌ها و زین کردن اسب‌های افراد متمول و درباری را برعهده داشت.

در اواخر عمر ملقب به وزیر دواب شد. کاظمی‌های تهران و تفرش با هم نسبت دارند. از مرحوم سید کاظم تفرشی علاوه بر این خانه، مسجد و مدرسه‌ای زیبا در خیابان ری، نبش کوچه باغ پسته‌بک به یادگار مانده است.

نمای بیرونی عمارت

عمارت کاظمی مساحتی حدود دو‌ هزار متر‌مربع دارد که بیش از هزار و ۲۰۰ متر‌مربع آن فضای باز و مابقی زیر بنا است.
طرح بنای کاظمی با تاثیر از طرح متداول خانه‌های ایرانی در دوران قاجار و متناسب با جایگاه و مقام صاحب خانه ساخته شده است. طرح و شکل بنا در اواخر دوران قاجار شکل گرفته و در دوران پهلوی اول تکمیل شده و به اتمام رسیده است. این بنا بر اساس اسلوب کلی خانه‌های سنتی ایرانی ساخته شده و شامل بیرونی، اندرونی، آب انبار، مطبخ و اصطبل است.

به نظر می‌رسد خانه قبلا بزرگ‌تر بوده و در طول سالیان گذشته از وسعت آن کام شده است. با این وجود مجموعه باقی مانده فعلی نیز یک خانه کاملا قدیمی و طراحی شده بر اساس طرح سنتی ایرانی است.
آنچه از قسمت اصلی این خانه بازمانده است قسمت شاه‌نشین است که یک طبقه پایین و یک طبقه بالا دارد. بنای فعلی دارای دو حیاط است. حیاط جنوبی که منتهی الیه سمت غربی آن قرار دارد، در بخش بیرونی و حیاط شمالی در بخش اندرونی واقع است. بخش اصلی ساختمان حدوا یک و نیم متر از کف حیاط بالاتر است و در بخش زیرین آن زیر زمین خانه قرار دارد که دارای آجر کاری خوش نقش و نفیسی است. در ساختمان اصلی نیز دو تالار در مرکز قرار گرفته‌اند.

در طرفین تالارها، گوشواره‌ها قرار دارند و راهرو‌ها در طرفین گوشواره‌‌ها شکل گرفته‌اند. اتاق‌‌های طرفین حیاط و گوشواره‌ای دارای دیوار باربر و پوشش تیرپوش با سقف تخت هستند، زیر زمین دارای طاق کلیل است و تالارها با خرپاهای چوبی که شیروانی کاهگل اندودی سطح نمای آن را شکل می‌‌دهند پوشش داده شده است. سطح نمای خارجی تالارها آجر کاری ساده است که در محل رخ بام آن موتیوهای گچ‌بری گل درشت نقش بسته است. سایر سطوح نمای حیاط‌‌ها نیز ترکیبی از آجر و اندود گچ هستند.

نمای داخلی عمارت

بنای داخلی عمارت به گونه‌ای ساخته شده که نورگیری مناسبی داشته باشد و کار سرد کردن آن در فصول گرم و گرم کردن آن در فصول سرد به راحتی میسر باشد.

پنجره‌های ارسی- پنجره‌های مشبک چوب کاری شده با شیشه‌های رنگی- عمارت با هنرنمایی خاصی طراحی شده اند. نازک‌کاری چوب با هنر طراحی نقوش‌، اسلیمی در‌هم آمیخته و ترکیب گره چینی‌، جقه‌، چهارپر، قواره‌بری و شیشه‌بری هنر فاخر هنرمندان ایرانی دوران قاجاری را به نمایش می‌گذارد.

رنگی بودن شیشه‌ها باعث می‌شود با تابش خورشید منشوری هفت رنگ به داخل عمارت تابیده شود و شاه‌نشین عمارت با تلالو نور خورشید رنگ‌آمیزی شود.

از هر کجای ساختمان دید مناسبی به حوض و درختان وجود دارد و همین امر باعث شده همواره از هر گوشه ساختمان نگاهی به طبیعت وجود داشته باشد و تجربه زیست در کنار طبیعت برای ساکنان خانه فراهم شود.
نکته جالب در خصوص معماری داخل خانه توجه به مساله تفکیک محل رفت و آمد خدمه از صاحب خانه و ساکنان خانه است. در داخل خانه تمام مسیرهای منتهی به اتاق اصلی یا شاه نشین توسط حائل‌های چوبی محدود شده است تا مانع ورود خدمه به خلوت صاحبخانه شود.

در فضای داخلی برخی قسمت‌ها گچ‌بری‌های زیبایی خرده‌اند که چشم هر بیننده‌ای را به خود معطوف می‌کند.مطبخ خانه کاظمی با آجرهای تیره رنگ‌تر و ساروج بنا شده است و طاق‌های متعدد آن بی‌شباهت به معماری حمام‌های عمومی قدیمی نیست. وجود فواصلی در کنار ستون‌های مطبخ اجازه می‌داده که دود و حرارت از آشپزخانه خارج شود. برای این مطبخ چهار در طراحی شده است تا در صورت بروز آتش‌سوزی در آن امکان خروج ساکنان و وارد شدن نیروی کمکی برای مهار آتش وجود داشته باشد. یکی از نکات جالب توجه در خصوص عمارت کاظمی وجود رختشویخانه در آن است که در دوره قاجار امری بسیار کم‌سابقه بوده؛ چراکه تمام مردم برای شستن لباس‌ها به چشمه‌ها و رود‌ها می‌رفتند.

خانه موزه تهران قدیم

خانه‌ کاظمی توسط شهرداری منطقه ۱۲‌ تهران مرمت شده است و امروزه با عنوان خانه‌موزه تهران قدیم شناخته می‌شود. این موزه شامل نگارخانه، موزه مردم‌شناسی، تالار مشاهیر، تماشاخانه و کتابخانه تخصصی تهران‌شناسی است.
کتابخانه موزه شامل کتاب‌های مجموعه‌ تاریخ تهران، معماری هنر و همچنین تحقیقات میدانی است که میراث فرهنگی انجام داده و در واقع شناسنامه‌های ثبتی بناها است. در بخش تماشا‌خانه موزه نیز مجموعه‌ای از دوربین‌های قدیمی و عکس‌هایی از تهران قدیم به نمایش گذاشته شده است.

موزه مردم‌شناسی عمارت کاظمی نیز یکی از قسمت‌های جالب آن است.ماکت‌هایی که در این موزه قرار گرفته آداب و رسوم و مشاغل مردم تهران از زمان قاجار تا امروز را به نمایش می‌گذارد. در این موزه اشیا و ابزار‌آلاتی از زمان قاجار تا دوره‌ پهلوی اول به معرض نمایش گذاشته شده است.

سیر تحول لباس‌های سنتی به لباس فرنگی مانند کلاه پهلوی، کت و شلوار و کروات نیز در موزه به نمایش در آمده است.
در موزه‌ کوچکتری در عمارت کاظمی هم اسباب بازی‌های قدیمی در معرض دید قرار گرفته‌اند که دیدن آنها می‌تواند نگاه دقیق‌تری از زندگی گذشتگان را به ما بدهد.