دلایل خشونت و باج‌گیری‌های جنسی در سینمای ایران/ وقتی قانون حمایت نمی‌کند
به گزارش جهان صنعت نیوز: در بیانیه اعتراضی که روز پنجشنبه ۱۱ فروردین منتشر شد، نام زنان سرشناسی از سینمای ایران به چشم می‌خورد. نیکی کریمی، هدیه تهرانی، سحر دولتشاهی، پوران درخشنده، تهمینه میلانی، ویشکا آسایش، مهرانه مهین‌ترابی، میترا حجار، ترانه علیدوستی، کتایون ریاحی، شقایق دهقان، هانیه توسلی و… برخی از چهره‌هایی هستند که نسبت به خشونت، آزار و باج‌گیری جنسی در محیط کارشان اعتراض کردند. در بخشی از این بیانیه آمده: «هر فرد صاحب قدرت و شهرت در ساز و کار سینمای ایران از موقعیت خود برای قلدری، تهدید، توهین، تحقیر و تعرض به زنان بهره‌‌برداری می‌کند. بی‌آنکه نهادهای قانونی، اصناف خانه سینما، سینماگران و منتقدان آنها را وادار به پاسخگویی و پذیرش مسوولیت کارشان کنند.»
با این حال افشاگری درباره آنچه «پشت پرده سینما»ی ایران رخ می‌دهد، موضوع تازه‌ای نیست. در سال‌های اخیر بارها زنان فعال در این عرصه نسبت به رفتارهای تبعیض‌آمیز، خشونت‌های کلامی و آزار جنسی در محیط کار خود هشدار داده بودند، اما اخیرا با نشر اظهارات سمیه میرشمسی، نسبت به رفتار نامناسب یک بازیگر مرد و مشکلات زنان در پشت صحنه سینما، انجمن صنفی برنامه‌ریزان و دستیاران کارگردان سینما نیز پس از اظهارات او، در بیانیه‌ای از میرشمسی و افشاگری درباره آزار جنسی حمایت کرده بود.
زنان فعال در عرصه سینما در ایران نیز به دنبال این افشاگری، در بیانیه‌ای که به تازگی منتشر کردند، هتک حرمت با الفاظ جنسی و جنسیت‌زده، تماس‌های بدنی ناخواسته، اصرار و اجبار به عمل جنسی و خشونت جسمی، سوء‌استفاده از سکوت و تحمل افراد با گروگان گرفتن حق کار یا دستمزد و اعمال خشونت جنسی به وسیله تهدید موقعیت کاری قربانی را به‌عنوان مثال‌هایی از خشونت صاحبان قدرت در صنعت سینما عنوان کرده‌اند. افشاگری زنان عرصه سینمای ایران در سال‌های اخیر اما محدود به انتشار بیانیه یا اعتراض در شبکه‌های اجتماعی نیست و برخی از آنها که از ایران مهاجرت کرده‌اند، از ابعاد گسترده‌تری از این خشونت‌ها پرده برداشته‌اند. افسانه پاکرو از بازیگران جوان سینمای ایران که به ترکیه مهاجرت کرده است، چندی پیش از تاثیر زیبایی زنان در گرفتن نقش در سینما گفته بود. بنا به اظهار این بازیگر، تصمیم‌گیرندگان در عرصه سینما در بسیاری از موارد برای انتخاب‌هایشان تنها به زیبایی چهره یک بازیگر می‌پردازند و تکنیک بازیگری در این بین جایی ندارد. او از برخوردهای جنسیت‌زده مردان این عرصه نیز پرده برداشته بود.
در چنین شرایطی و با وجود فضای نابرابر و عدم توازن قدرت و امکانات، زنان سینماگر در بخش دیگری از بیانیه‌شان اعلام کردند: «در این سال‌ها تمام توان خود را به کار گرفتیم که ذهن، خلاقیت و نیروی فیزیکی‌مان را در جهت سازندگی در این صنعت به کار ببریم اما سهم ما از فضای اعمال نظر و تصمیم‌گیری بسیار محدود شد. بدون تردید این ابتدایی‌ترین حق انسانی یعنی کار در فضایی امن و به دور از قلدری و خشونت و باج‌گیری جنسی را حق خود می‌دانیم.»
این شاید نخستین بیانیه دست‌اندرکاران زن سینمای ایران است که اینچنین صریح و شفاف علیه خشونت جنسی و سیستماتیک موضع‌گیری کرده است.
سینماگران زن ایران در این بیانیه همچنین تقاضای شفاف خود از نهادهایی چون اصناف خانه سینما، سینماگران و منتقدان را اعلام کرده و نوشته‌اند: «ما تقاضای تشکیل کمیته‌ای مستقل در خانه سینما را داریم که متشکل از اعضایی با سلسله مراتب قدرت متفاوت و اکثریت مطلق با زنان باشد. کار این کمیته باید بررسی جرائمی در حوزه خشونت جنسی و جنسیتی باشد.»
درخواست تشکیل کمیته مستقل بررسی خشونت جنسی
در بیانیه مورد نظر به جزئیات کار کمیته پیشنهادی امضاکنندگان نیز اشاره شده و درخواستی برای آزارگران نیز تقاضا شده است: لحاظ کردن جریمه‌های نقدی و قرار دادن تعلیق از هرگونه فعالیت هنری در مدت‌زمان تعیین شده توسط کمیته رسیدگی‌کننده.
زنان سینماگر ایران در پایان این بیانیه اعلام کردند، به احترام راویانی که رنج خود را از خشونت سیستماتیک در این عرصه اعلام کردند، برای رسیدن به دستاوردهای عملی در جهت توقف این خشونت‌ها، ایستادگی می‌کنند و معتقدند این پیشنهادها گامی ابتدایی در جهت عملی کردن توقف خشونت جنسی در محیط کاری‌شان است.
صدای اعتراض‌ها به جایی نمی‌رسد!
همچنین ترانه علیدوستی درباره علت انتشار این بیانیه با اشاره به راویانی که در ایران جرات کرده‌اند با اسم یا بی‌اسم، روایاتی را منتشر کنند گفت: تعداد بی‌شمار این روایت‌ها و اینکه تکرارشونده هستند، وضعیت خیلی وحشتناکی را از نظر من به وجود آورده و به دنبال آن سکوت هولناک همکاران عزیز من در سینمای‌مان خیلی ما را شگفت‌زده کرده است.
ترانه علیدوستی در توضیح اینکه چه کسانی باید نسبت به این اتفاقات در سینما واکنش نشان می‌دادند گفت: منظور من بیشتر نهادهای رسمی است، تشکل‌های صنفی است، منظور من همکارانم هستند که باید این مسائل را پیگیری می‌کردند. یا حتی در ابتدایی‌ترین شکلش افرادی را که نامشان به عنوان خشونت‌گر و آزارگر آورده شده بود را کمی پاسخگو می‌کردند، نه اینکه با بی‌اعتنایی مطلق به این روایت‌ها… این انسان‌ها هنوز کارشان، زندگی‌شان، اعتبارشان، بروبیای‌شان، همه چی به جا باشد و هیچ‌کس اگر مرتکب چنین کاری شده، اصلا هزینه‌ای ندهد.
او پیشنهاد می‌کند خانه سینمای ایران که تا حدی وجاهت قانونی دارد می‌تواند متولی برخورد با اینگونه رفتارها باشد، ولی تاکید می‌کند که این کار باید توسط افرادی صورت گیرد که در این زمینه دانش داشته باشند، سریع دو نفر را با هم روبه‌رو نکنند، سریع میانجیگری نکنند بلکه باید به جای این رفتارهای به باور او غلط و سمی، با تحقیق و قدم‌های شمرده اقدام کنند.
این بازیگر یکی از علل عدم رسیدگی به اینگونه دعاوی را نبود قوانین حقوقی در این زمینه می‌داند و می‌گوید: قوانینی نداریم که این موارد را پیشگیری کرده باشد. ما هتک حرمت و تجاوز جنسی داریم که قوانین‌اش مشخص است ولی این وسط طیفی از خشونت و آزار وجود دارد که حتی درصورتی که بشود آنها را ثابت کرد- که مقوله پیچیده‌ای است- در نظام حقوقی ما تعریف شده نیستند.
سمیه میرشمسی چه گفته است؟
سمیه میرشمسی دستیار کارگردان و برنامه‌ریز، در یک رشته‌‌توئیت مجموعه اتفاق‌های پشت صحنه یک فیلم را توضیح داده و ادعا کرده بود بعد از چند برخورد خشن، آقای اصلانی بازیگر معروف سینما که در آن فیلم بازی می‌کرده دستش را گرفته و خواسته که خانم میرشمسی صورتش را ببوسد.
وی همچنین گفته بود، در پروژه‌های کوچک‌تر که کارگردان صاحب‌نامی در آن حضور ندارد، این اتفاق‌ها شایع‌تر است. در بسیاری از پروژه‌ها بازیگران پادشاهی می‌کنند و ما بچه‌های پشت صحنه به راحتی آزار می‌بینیم و حذف می‌شویم چون بازیگر «راکورد» دارد. وقتی یک بازیگر بزرگ با یک کارگردان کوچک کار می‌کند، همه می‌دانیم که پادشاه صحنه کیست.
جای خالی حمایت از حقوق زنان
در همین رابطه توران ولی‌مراد جامعه‌شناس و فعال حوزه زنان در خصوص کم‌کاری معاونت امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری در موضوعات زنان به «جهان‌صنعت» گفت: با وجود انتشار بیانیه و ایجاد کارزار زنان سینماگر بعید می‌دانم متولی پاسخگو و پیگیر حل مشکلات آنها باشد، چرا که ۳۰ سال است معاونت امور زنان و خانواده در نهاد ریاست‌جمهوری وجود دارد ولی تاکنون یک لایحه در حمایت از حقوق زنان‌ها به مجلس ارائه نکرده است. بنابراین اگر روند اجرایی معاونت امور زنان نهاد ریاست‌جمهوری کماکان همانند سابق پیش رود، مشکلات زنان روی هم انباشته و تکثیر نیز می‌شود. بنابراین بیانیه زنان سینماگر تا زمانی که متولی برای پاسخگویی و پیگیری نباشد، به جایی نمی‌رسد. البته معاونت زنان قدرت آنچنانی ندارد ولی به لحاظ ساختاری برای رفع خشونت زنان همانند یک ساختمانی می‌ماند که از پایه ویران است. به همین دلیل است که طی ۳۰ سال اخیر با وجود تلاش رسانه‌ها و فعالان حقوق زن هنوز بهبودی در وضعیت زنان رخ نداده است. البته موضوع آزار جنسی اخیر به وزارت ارشاد نیز مرتبط است اما آنها سکوت اختیار کردند. این در حالی است که نقش اصلی معاونت امور زنان بازخواست و پیگیری وزارتخانه‌ها درخصوص رفع مشکلات زنان همچنین تسهیل‌گری و بسترسازی برای رشد و ارتقای استعداد‌های زنان است. بنابراین معاونت امور زنان باید وزارتخانه‌ها را در این امور فعال کند اما انگار معاونت امور زنان به نوعی تعطیل است، زیرا این معاونت در این مسیر قدمی برنداشته و به نظرم مسیر معاونت طی ۳۰ سال اخیر نیز اشتباه بوده است. وقتی می‌گوییم بیانیه‌ها و واکنش‌ها درخصوص حقوق زنان به جایی نمی‌رسد به خاطر ساختار معیوب است، چرا که وزارتخانه‌ها حاشیه امن دارند. مسوولان پاسخگوی پایمال شدن حقوق زنان نیستند.
وی افزود: زنان در هر حوزه‌ای حداقل یک‌بار با آزار جنسی روبه‌رو شده‌اند اما به دلایل مختلف سکوت کرده‌اند. وقتی غرب با وجود آزادی بیان جریانی به نام «می‌تو» را راه انداخت و از آزارگران جنسی پرده برداشت، نام بسیاری از آزارگران رسانه‌ای شد. تعدادی نیز از کار بیکار شدند اما با این حال اتفاق خاصی در راستای احقاق حقوق زنان رخ نداد، زیرا چنین موضوعاتی در فضای سیاسی نیز وجود دارد. همین امر در ایران نیز صادق است. بنابراین برای حل این مسائل باید مسوول مخاطب پاسخگو وجود داشته باشد. این در حالی است که مسوول پاسخگویی درباره حقوق زنان در ایران وجود ندارد. بنابراین سرچشمه حل مشکلات زنان احیای معاونت امور زنان ریاست‌جمهوری است. دستگاه‌های اجرایی یک حاشیه امن دارند و هنگام بروز مشکلات زنان انگشت‌ها به سوی معاونت امور زنان می‌رود اما معاونت امور زنان نیز در راستای احقاق حقوق زنان کاری انجام نمی‌دهد. البته باج‌گیری جنسی از هنرمندان یک موضوع دوطرفه است اما متاسفانه برخی هنرمندان این باج را می‌دهند زیرا مشکلات زنان متولی پاسخگو ندارد. وزارت ارشاد نیز پاسخگوی این مشکلات نیست. مسوولان به جای پاسخگویی با کلمات بازی می‌کنند.
خشونت علیه زنان
شیما قوشه وکیل پایه یک دادگستری نیز در خصوص خلاءهای قانونی در راستای حمایت از حقوق زنان آزاردیده به «جهان‌صنعت» گفت: یکی از موضوعاتی که در افشاگری‌های اخیر به چشم می‌آید عدم بیان نام فرد آزارگر و فیلم مورد نظر بود، یکی از مهم‌ترین دلایل عدم بیان آنها نیز خلاءهای قانونی است. به نظرم زیرساخت‌های قانونی ایران کامل نیست. قانون در این قضیه هم همانند دیگر مسائل ثابت است و بار اثبات آزار بر دوش مدعی است. بنابراین اگر آزاردیده نتواند آزار را ثابت کند، آزارگر از آزار دیده به عنوان افترا شکایت می‌کند. همین موضوع برای زنان که قربانی آزار جنسی شدند، دردسر ایجاد می‌کند. چه بسا در پرونده آزار جنسی آیدین آغداشلو نیز به دلیل عدم اثبات از شاکی که فردی معروف بود، به عنوان افترا شکایت کرد.
وی افزود: قانون در اینگونه موارد از بزه‌دیده حمایت نمی‌کند. چه بسا بار اثبات دعوی نیز بر عهده بزه‌دیده است. به همین دلیل زنان آزاردیده از بیان اسامی آزارگر اجتناب می‌کنند. اثبات آزار جنسی نیز بسیار سخت است؛ به همین دلیل بارها خواستار تصویب لایحه خشونت علیه زنان شدیم، زیرا یک بخشی از آن به بحث اثباتی ماجرا برمی‌گردد. براساس قانون در کشورهای دیگر اگر زنی ادعای آزار جنسی کند تحقیقات به سرعت شروع می‌شود اما چنین امری در ایران به صرف ادعا تحقیقاتی آغاز نمی‌شود. قانونگذار بر این عقیده است که باید یک سری دلایل محکم وجود داشته باشد تا بازپرس آزارگر را به دادگاه اظهار کند. اگر بدون دلیل او اظهار شود بازپرس نیز مرتکب تخلف شده است. به همین دلیل اخیر مقام قضایی نیز در اینگونه موضوعات ورود نمی‌کند. این در حالی است که ذات این جرائم نیز در خفا است و شاهدی برای آن وجود ندارد. به همین خاطر این پرونده‌ها هیچوقت به اثبات نمی‌رسد مگر در موارد بسیار خاص و نادر. بنابراین با توجه به محدودیت‌های قانونی که برای آزاردیده و مقام قضایی وجود دارد، شرایط به نفع مردان آزارگر است، زیرا آنها بدون هیچ ترسی به آزار خود ادامه می‌دهند. به همین دلیل قانونگذار باید قانون را تغییر دهد.
قوشه اظهار کرد: در هر صورت افشاگری زنان درخصوص آزار جسمی، کلامی و جنسی در جامعه علی‌الخصوص روی دیگر زنان و مردان نیز تاثیر بسزایی دارد، زیرا با این افشاگری‌ها مردان نیز درخصوص رفتار با زنان احتیاط بیشتری می‌کنند. در هر صورت آزاردیده از لحاظ حقوقی به جایی نمی‌رسد ولی بیان این روایات در راستای آگاهی‌رسانی و روشنگری در جامعه تاثیر بسیار مطلوبی دارد.
با وجود واکنش‌های گسترده فردی و جمعی جامعه هنرمندان، مسوولان تاکنون در این‌باره سکوت کرده‌اند. البته این اولین‌بار نیست که چنین اتهامی علیه یکی از چهره‌های شناخته شده هنری در ایران مطرح می‌شود. در دو سال گذشته شماری از زنان ایرانی با جریان جهانی «من هم» یا «می تو» در روایت آزار جنسی علیه افراد شناخته شده، همراه شده‌اند و ادعاهایی علیه چهره‌های مشهور هنری و سینمایی مطرح کرده‌اند اما این اولین بار است که چنین ادعایی با واکنش‌های گسترده اهالی سینما مواجه می‌شود.
لینک کوتاه :