راهبردهای تامین امنیت آب و غذا در کشور

به گزارش جهان صنعت نیوز:  قاره آسیا به عنوان پرجمعیت‌ترین قاره جهان، تنها حدود یک سوم آب قابل دسترس در دنیا را در اختیار دارد و نسبت به دیگر قاره‌ها دارای کمبود فیزیکی آب است. ایران نیز در جایگاه ۲۴ کشور پرتنش آبی به دلیل کمبود آب شیرین و مصرف بیش از حد است. ایران از ۷۰ درصد منابع آب شیرین تجدیدشده در دسترس خود استفاده می‌کند که بسیار فراتر از حد مجاز (۴۰ درصد) است. همچنین، بیش از ۹۴ درصد از جمعیت کشور از خدمات اولیه آب آشامیدنی استفاده می‌کنند. این خدمات در شهرها نسبت به روستاها به طور متوسط طی سال‌های ۱۳۹۹ـ۱۳۷۹ دارای شکاف ۸/۷ درصدی است. برای برقراری امنیت آب و درنهایت، امنیت غذایی در کشور، اولویت قرار دادن امنیت آب در سیاستگذاری‌ها مانند ذخیره و انتقال آب و حفاظت از منابع، مدیریت یکپارچه آب به ویژه در بخش کشاورزی، اصلاحات از سطح ملی تا محلی مانند فرهنگسازی در جامعه و تدوین مدیریت کارا در بین مسوولان و گسترش کشاورزی هوشمند پیشنهاد می‌شود.

امنیت آب در کشور

امنیت آب مجموعه‌ای پیچیده و چندبعدی است. دستیابی به امنیت آب به کیفیت آب و دسترسی به آب آشامیدنی سالم بستگی دارد. با افزایش فشار بر منابع آب، رقابت برای استفاده از آب در مقیاس‌های محلی، منطقه‌ای و بین‌المللی و بخش‌های مختلف اقتصاد تشدید می‌شود. این موضوع در جامعه به شکل تامین نیازهای اساسی مانند تامین آب آشامیدنی، آبیاری، برق و مصارف صنعتی بروز می‌کند. در ادامه، به بررسی برخی از شاخص‌ها در جهان و کشور پرداخته می‌شود.

مدیریت صحیح و ایمن خدمات‌دهی آب آشامیدنی شامل مدیریت همه‌جانبه آن است که باعث ایجاد امنیت آب می‌شود. کشورهای با درآمد بالا بیشترین درصد جمعیتی و کشورهای با درآمد پایین کمترین درصد جمعیتی تحت مدیریت را طی سال‌های ۱۳۹۹ـ۱۳۷۹ در راستای ارائه و خدمات‌دهی آب آشامیدنی داشتند. بیش از ۹۵ درصد از جمعیت کشورهای با درآمد بالا مشمول خدمات مذکور هستند و حداکثر ۲۸ درصد از جمعیت کشورهای با درآمد پایین از مدیریت صحیح و ایمن در خدمات‌دهی آب آشامیدنی استفاده می‌کنند. همچنین، حداکثر ۷۶ و ۵۸ درصد از جمعیت کشورهای با درآمد متوسط روبه بالا و متوسط روبه پایین از خدمات مدیریت آب بهره می‌برند. افزون بر خدمات‌دهی در کشورها، از کمترین جمعیتی که از آب آشامیدنی در دنیا استفاده می‌کنند نیز به عنوان شاخصی در راستای رسیدن به امنیت آب استفاده می‌شود. در گروه کشورهای با درآمد بالا طی سال‌های ۱۳۹۹ـ۱۳۷۹، دست کم ۹۹ درصد از جمعیت هر کشور از خدمات اولیه آب آشامیدنی استفاده می‌کنند. این آمار در کشورهای با درآمد متوسط رو به بالا و درآمد متوسط روبه پایین به ترتیب ۹۵ و ۸۸ درصد از جمعیت کل هر کشور است. کمترین درصد جمعیتی که از کمترین خدمات اولیه آب آشامیدنی استفاده می‌کنند، متعلق به دو گروه کشورهای با درآمد پایین و کشورهای با درآمد متوسط با سالانه ۵۰ درصد است.

کمترین خدمات اولیه آب آشامیدنی در ایران بیش از ۹۴ درصد از جمعیت کشور را دربر می‌گیرد. به عبارت دیگر، در سال ۱۳۷۹ بیش از ۹۴ درصد مردم کشور از خدمات اولیه آب آشامیدنی استفاده می‌کردند. این عدد طی سال‌های ۱۳۹۹- ۱۳۷۹ دارای رشد آرامی بوده و در سال ۱۳۹۹ به ۵/۹۷ درصد رسیده است. ارائه خدمات اولیه در دوره مورد بررسی ۳/۶ درصد رشد داشته است. همچنین، ارائه خدمات آب آشامیدنی با مدیریت صحیح و ایمن در کشور در سال ۱۳۷۹ کمترین درصد از جمعیت کشور (۳/۹۰ درصد) دربرمی‌گرفت و پس از رشد ۰۹/۴ درصدی، به ۹۴ درصد از جمعیت کشور در پایان دوره مورد بررسی، یعنی سال ۱۳۹۹ رسید‌. با بررسی بیشتر و دقیق‌تر معیارهای مورد بررسی به این نتیجه می‌رسیم که کمترین خدمات اولیه آب آشامیدنی در شهرها نسبت به روستاها به طور متوسط در سال‌های مورد بررسی دارای شکاف ۸/۷ درصدی است. این شکاف طی سال‌های ۱۳۹۹ـ۱۳۷۹ کاهش یافته است. بنابراین، در روستاها درصد اندکی از مردم از کمترین خدمات اولیه آب آشامیدنی نسبت به مردم در شهر استفاده می‌کنند. در نمودار شماره ۱، وجود شکاف و تفاوت در ارائه مدیریت ایمن و صحیح برای خدمات‌دهی آب آشامیدنی در شهر و روستا مشاهده می‌شود. بیشترین شکاف ممکن در سال ۱۳۷۹، ۶/۱۴ درصد است. ارائه مدیریت ایمن در خدمات‌دهی آب آشامیدنی در سال ۱۳۹۹ به ترتیب در شهر و روستا، ۱۴/۹۶ و ۱۷/۸۷ درصد است. این متغیر در سال ۱۳۷۹ در شهر و روستا، ۵۶/۹۵ و ۹۸/۸۰ درصد ازکل جمعیت را شامل می‌شود.

ارتباط امنیت آب و امنیت غذایی

تاثیر تغییرات شدید آب و هوایی، حکومت و محیط‌زیست بر چرخه ارتباط امنیت آب، امنیت غذا و امنیت انرژی یکی از موضوعات مهمی است که سمت و سوی تصمیم‌گیری‌های کلان هر کشور را مشخص می‌کند. امنیت آب به دلایل متعددی برای تامین امنیت غذایی مهم است زیرا افزایش تولید غذا برای پاسخگویی به جمعیت آینده باید با منابع آبی حاصل شود. امنیت آب نیز مانند امنیت غذایی دارای ویژگی‌ها و آثار بزرگ اجتماعی اقتصادی و جمعیتی است (نبود امنیت آب سبب ایجاد اعتراضات و درگیری‌های گسترده در جامعه می‌شود. از سوی دیگر، با کاهش امنیت آب در جامعه، اقتصاد آن جامعه به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد). بخش کشاورزی (که حدود ۹۰ درصد کالاهای اساسی در آن تولید می‌شود) بیش از حوزه‌های دیگر آب مصرف می‌کند. بنابراین، امنیت غذا و آب به طور جدایی‌ناپذیری به هم مرتبط هستند. بدون امنیت آب، امنیت غذایی وجود ندارد. بر اساس مطالعات شبکه بین‌المللی مشارکت جهانی آب، برای تولید غذای کافی برای یک نفر در یک روز حدود ۳۰۰۰ لیتر آب یا حدود یک لیتر در هر کالری نیاز است. این رقم هنگامی که با دو تا پنج لیتر آب مورد نیاز برای آشامیدن مقایسه می‌شود، واضح است که اهمیت آب برای تولید و تامین امنیت غذایی انکارناپذیر است. این موضوع به قدری مهم است که سازمان‌های جهانی مانند سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد، معرفی و ارائه معیارهای جدید اندازه‌گیری و سنجش محصولات تولیدی بخش کشاورزی را بر پایه مقدار آب مصرفی آغاز کرده‌اند. برای مثال، معیار کالری، میزان کالری یا انرژی تولیدشده در غذا را در ازای یک مترمکعب آب می‌سنجد. این معیار در تحقیقات سازمان فائو برای ارزیابی کشاورزی معیشتی در کشورهای جهان سوم و فقیر به کار می‌رود.

 

جدول ۱. متوسط میزان آب مورد نیاز برای تولید محصولات در جهان

محصول/کیلوگرم	آب موردنیاز/لیتر	محصول/کیلوگرم	آب موردنیاز/لیتر
گوشت گاو	۱۵۴۹۷	دانه‌های روغنی	۲۳۶۴
گوشت گوسفند	۶۱۴۳	سویا	۱۷۸۹
کره	۵۵۵۳	غلات	۱۶۴۴
پنیر	۴۹۱۴	شکر	۱۵۰۰
پودر شیر	۴۶۰۲	گندم	۱۳۳۴
حبوبات	۴۰۵۵	مرکبات	۱۰۰۰
گوشت بز	۴۰۴۳	شیر	۹۹۰
گوشت مرغ	۳۹۱۸	ذرت	۹۰۹
دانه پنبه	۳۶۴۴	موز	۹۰۰
برنج	۳۴۱۹	سبزی	۳۲۲
تخم‌مرغ	۳۳۴۰	سیب‌زمینی	۱۰۰

 

نیاز آبی محصولات و کالاهای اساسی گزارش‌شده در جدول شماره ۱، نشان از اهمیت وجود آب برای تولید این نوع کالاها دارد. برای مثال، برای تولید یک کیلوگرم گوشت گاو، ۱۵۴۹۷ لیتر آب و برای تولید یک کیلوگرم سیب‌زمینی، ۱۰۰ لیتر آب نیاز است. بنابراین ضروری است که برای تامین امنیت غذایی، پایان دادن به گرسنگی و امنیت آب باید بر چالش‌هایی مانند آلودگی آب بیماری‌های ناشی از آب ناسالم و سوءتغذیه، افزایش جمعیت و… غلبه کرد. با مدیریت صحیح هم می‌توان نیازهای غذا و آب نسل‌های فعلی را برآورده کرد و هم ساخت سیستم غذایی پایدار و مغذی برای آینده را آغاز کرد؛ زیرا درآینده آثار کمبود آب تمام افراد جامعه (اعم از خانواده‌های با درآمد بالا و با درآمد پایین) را دربرمی‌گیرد. خانواده‌های با درآمد بالاتر امنیت بیشتری نسبت به آب دارند، اما در صورت گسترش این بحران، این خانواده‌ها هم تحت تاثیر قرار می‌گیرند (ناامنی آب و ناامنی غذایی ارتباط غیرمستقیمی با ثروت خانواده‌ها دارد).

حقایقی از امنیت آب در جهان

آب اساس زندگی و ضرورت هر فرد است، اما به طور فزاینده‌ای در حال تبدیل شدن به منبع طبیعی کمیاب و تخریب‌شده‌ای برای میلیون‌ها نفر از جمعیت جهان است. دردسترس بودن آب کافی برای مصارف مختلف جمعیت به سرعت در حال رشد، ضروری و به یکی از چالش‌های مهم در سال‌های اخیر تبدیل شده است. چالش‌ها و مشکلات موجود در زمینه آب در کل دنیا عبارتند از:

۲/۲ میلیارد نفر، معادل ۳۰ درصد جمعیت جهان، در خانه‌های خود به آب تمیز دسترسی ندارند. ۹۸/۱ میلیارد نفر از مردم جهان ابتدایی‌ترین خدمات‌رسانی آب برای داشتن زندگی سالم را ندارند. ۲۰۶ میلیون نفر در دنیا روزانه بیش از ۳۰ دقیقه صرف جمع‌آوری آب می‌کنند. سالانه ۱۷ میلیون زن در کشورهای کمتر توسعه‌یافته در مراکز بهداشتی با آب و بهداشت ناکافی زایمان می‌کنند. ۱۴۴ میلیون نفر از مردم دنیا آب آشامیدنی خود را از دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، کانال‌های آبی، سدها و نهرها تامین می‌کنند. ۴۹ درصد از مردم آفریقای سیاه، خدمات و سرویس‌های اولیه آب آشامیدنی سالم را ندارند. ۳۷/۱ میلیارد نفر، معادل ۱۸ درصد مردم جهان، امکانات لازم برای شست‌و‌شوی دست در منزل را ندارند. به طور کلی، کمبود آب مهم‌ترین چالش برای توسعه اجتماعی- اقتصادی است؛ زیرا منجر به تخریب اکوسیستم، بدتر شدن سلامت و تخریب معیشت می‌شود. این مساله باعث اخلال در عملکرد خدمات اکوسیستمی در مناطق خشک و نیمه‌خشک شده و سبب می‌شود که زمین در برابر تغییرات آب و هوایی آسیب‌پذیر شود. کیفیت پایین آب (که آب را برای استفاده نامناسب می‌کند) پیامدهای بهداشتی و زیست‌محیطی متعددی دارد و دسترسی به آب سالم را کاهش می‌دهد. آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی نیز به یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای آب شیرین موجود تبدیل شده است. با افزایش جمعیت و رشد فعالیت‌های اقتصادی، تخریب آب به نگرانی جهانی تبدیل شده است.

 آسیا دارای بیشترین درصد جمعیت جهانی است (بیش از نصف جمعیت جهان در قاره آسیا زندگی می‌کنند)، اما حدود یک سوم آب قابل دسترس در دنیا را در اختیار دارد. آمریکای جنوبی و کارائیب با داشتن ۴/۶ درصد جمعیت جهان، ۲۶ درصد آب قابل دسترس را در اختیار دارد. قاره‌های آسیا و سپس آفریقا به نسبت دیگر قاره‌ها دارای کمبود فیزیکی آب هستند. بسیاری از کشورها با بحران آب مواجه هستند. هند ده‌ها سال است که با مساله کم‌آبی درگیر است و هر لحظه امکان شدت یافتن این بحران در این کشور وجود دارد. جمعیت کشور هند از ۰۳/۱ میلیارد نفر در سال ۲۰۰۱، به ۲۱/۱ میلیارد نفر در سال ۲۰۱۱ افزایش یافته است. در شمال هند کاهش آب‌های زیرزمینی نگرانی عمده‌ای است که۸۰ درصد کشاورزی به آن وابسته است. متوسط سالانه آب در دسترس برای هر نفر در هند در سال ۲۰۰۱، ۱۸۱۶ مترمکعب و در سال ۲۰۱۱، تنها ۱۵۴۵ مترمکعب بود. ممکن است تا سال ۲۰۲۵، این رقم به ۱۳۴۰ مترمکعب کاهش یابد. ۵۴ درصد از چاه‌های هند رو به اتمام است.

چین با ۳۰ درصد از جمعیت جهان، تنها به ۷ درصد از منابع آب شیرین دسترسی دارد. چین در کنار اقتصاد پررونق خود با بحران آب روبه‌روست. بیش از نیمی از ۵۰۰۰۰ رودخانه چین ناپدید شده‌اند. بیش از ۴۰۰ شهر با بحران آب و ۱۱۰ شهر با کمبود جدی آب مواجه هستند. در آفریقای‌جنوبی تامین آب شیرین به سختی امکان‌پذیر است. در سال ۲۰۱۳ اعتراضات خشونت‌آمیزی در برخی از مناطق آفریقای‌جنوبی شروع شد؛ زیرا مردم نمی‌توانستند آب کافی برای امرار معاش دریافت کنند. به نظر می‌رسد استرالیا به دلیل کمبود بارندگی (به دلیل تغییرات آب و هوایی) در آستانه خشک شدن است. سدها هم‌اکنون یک ششم آب معمولی خود را از بارندگی دریافت می‌کنند. نمک‌زدایی به عنوان گزینه‌ای برای رفع نیازهای آب در نظر گرفته می‌شود. در ایران وضعیت آب وخیم است. مصرف روزانه آب به ازای هر نفر ۶۶ گالن است. ایران در جایگاه ۲۴ کشور پرتنش آبی به دلیل کمبود آب شیرین و مصرف بیش از حد است. ایران از ۷۰ درصد منابع آب شیرین تجدیدشده در دسترس خود استفاده می‌کند که بسیار فراتر از حد مجاز (۴۰ درصد) است. جدای از کمبود فیزیکی، کمبود اقتصادی یکی دیگر از مسائل مهم ناامنی آبی است. در حال حاضر حدود ۶/۱ میلیارد نفر با کمبود اقتصادی آب مواجه هستند؛ جایی که با وجود آب آشامیدنی، مردم تمکن مالی کافی را برای دسترسی به منابع آب موجود ندارند.

در مجموع باید گفت داشتن امنیت آب در هر کشور نیازمند وجود مدیریت یکپارچه و اصلاحات ساختاری برای کنترل هر نوع بحران آب است. در واقع، جداسازی امنیت غذا و آب باعث تصمیم‌گیری‌های جزیره‌ای و ناکارا می‌شود. کاهش بحران آب در بخش کشاورزی با ارائه الگوی کشت جامع، سوق یافتن کشورها به سمت کشاورزی هوشمند، ایجاد تعادل در شبکه تجاری، رفع هر نوع بحران احتمالی آبی و داشتن آمادگی لازم برای مواجهه با هر نوع بحران آبی امکان‌پذیر می‌شود. در ادامه، برای برقراری امنیت آب و در نهایت امنیت غذایی در کشور، راهبردهای موثر و تعیین‌کننده زیر ارائه می‌شود.

امنیت آب با ایجاد تعادل بین مولفه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی

برقراری و دستیابی به امنیت آب با توجه به ماهیت تغییرپذیر آن راه‌حل ساده و یکسانی نیست و نیازمند مجموعه راه‌حل‌ها از انواع سیستم‌های مدیریتی و مهندسی است. مجموعه راه‌حل‌ها شامل مدیریت تالاب‌ها، حفاظت از سفره‌های زیرزمینی و اکوسیستم و ترکیب مدیریت فرآیندهای طبیعی است. با توجه به آنچه گفته شد، نتیجه می‌گیریم که امنیت آب دارای ابعاد متعدد و به هم پیوسته و هریک از این ابعاد، متضمن تعاملات پیچیده بین جامعه انسانی و محیط طبیعی است. بنابراین دستیابی به امنیت آب نیازمند تعادل بین مولفه‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی و بهتر آن است که دولتمردان و مسوولان با اولویت امنیت آب در سیاستگذاری‌ها، اقداماتی مانند ذخیره و انتقال آب و حفاظت از خود منبع را در دستور کار خود قرار دهند.

 مدیریت یکپارچه آب

با توجه به افزایش اخیر قیمت مواد غذایی، شیوع ناامنی غذایی در جهان و نگرانی درباره استفاده پایدار از منابع آب و زمین، تولید کالاهای اساسی و نیاز به مواد غذایی کافی در دستور کار توسعه جهانی قرار گرفته است و دولت‌ها به دنبال تثبیت امنیت غذایی و آبی در کشور خود هستند. این مشکلات با تهدید تغییرات آب و هوایی و اقلیمی و دیگر تغییرات جهانی (جمعیتی، شهرنشینی، تغییر پوشش جنگلی، تغییر رژیم غذایی، سرمایه‌گذاری در زمین‌های خارجی) تشدید می‌شود. در این میان، مدیریت یکپارچه آب، به ویژه در بخش کشاورزی، نقش اساسی در تولید مواد غذایی و امنیت آب دارد. از سویی، شیوه‌های مدیریت ضعیف آب به کاهش و تخریب منابع آب و زمین کمک می‌کند. از سوی دیگر، بهبود مدیریت آب نقش حیاتی در افزایش تولید مواد غذایی و کاهش ناامنی غذایی و همچنین، حمایت از توسعه پایدار زمین و منابع آبی دارد. ازاین رو ضرورت دارد وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و نیرو مدیریت هماهنگ و یکپارچه آب را برقرار و برای ایجاد امنیت آب تلاش کنند.

اقدامات از سطح ملی تا محلی برای برقراری امنیت آب

گسترده بودن مفهوم امنیت آب نیازمند اقدامات و اصلاحات از سطح ملی تا محلی است. آگاه‌سازی جامعه، مدیریت کارا، هماهنگی سازمان‌ها، برقراری پیوند بین سیستم‌های اطلاعاتی ناامنی آب و غذا، ایجاد حاکمیت درون هر سیستم و بین‌سیستم‌ها، بهبود سلامت جامعه، حفاظت از محیط‌زیست و اکوسیستم مشمول این اقدامات است. بنابراین، ضروری است که نه‌تنها وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی، بلکه تمام ارگان‌های مرتبط (مانند سازمان صداوسیما) با فرهنگ‌سازی در جامعه و تدوین مدیریت کارا میان مسوولان، امنیت آب را تامین کنند. تمام این راه‌حل‌ها برای دستیابی به نتایج مطلوب برای آینده‌ای مطمئن از آب و ارتقای رفاه انسان است.

 گسترش کشاورزی هوشمند

با توجه به اهمیت تامین امنیت غذایی و آب در کشور از سویی و از سوی دیگر، کمبود نهاده‌های مهم مانند آب و مواد غذایی و افزایش قیمت کالاهای اساسی، ضروری است که سازمان جهاد کشاورزی، کشاورزی هوشمند را برای برقراری امنیت غذایی و امنیت آب در کشور گسترش و بهبود دهد.

*کارشناس اقتصادی

 

 

اخبار برگزیدهاقتصاد کلان