بازپرداخت تسهیلات صندوق توسعه؛ ارزی یا ریالی؟

یحیی لطفی‌­نیا *

 صندوق توسعه ملی با هدف تبدیل بخشی از عواید ناشی از فروش نفت و گاز و معیانات گازی و فرآورده­‌های نفتی به ثروت­‌های ماندگار، مولد و سرمایه­‌های زاینده اقتصادی و نیز حفظ سهم نسل­‌های آینده از منابع نفت و گاز و فرآورده­‌های نفتی و بر اساس بند (۲۲) سیاست‌های کلی برنامه پنجم توسعه ابلاغی مقام معظم رهبری (مدظله العالی) و ماده (۸۴) قانون برنامه پنجم توسعه در ۱۵ دی ماه سال ۱۳۹۰ تاسیس شد. این صندوق بر اساس مفاد اساسنامه خود که در ماده (۱۶) قانون احکام دائمی برنامه­‌های توسعه کشور تنفیذ شده موظف به تامین مالی طرح‌های اقتصادی و سرمایه­‌گذاری در قالب اعطای تسهیلات بانکی به بخش‌های غیردولتی و سرمایه‌گذاری در بازارهای پولی و مالی خارجی است.

صندوق توسعه ملی به استناد تبصره (۳) بند (خ) اساسنامه صندوق که مقرر می­‌دارد «اعطای کلیه تسهیلات صندوق صرفا از طریق عاملیت بانک‌های دولتی و غیردولتی خواهد بود» و همچنین با توجه به چارچوب قراردادهای عاملیت صندوق که به استناد جزء (۳) بند «ت» اساسنامه تعیین شده است، از سال ۱۳۹۰ تاکنون در قالب قراردادهای عاملیت ارزی و از سال ۱۳۹۱ نیز در قالب قراردادهای سپرده‌گذاری ارزی اقدام به اعطای تسهیلات ارزی از طریق بانک‌های عامل به متقاضیان کرده است. جدول (۱) خلاصه عملکرد ارزی صندوق توسعه ملی از سال ۱۳۹۰ تا پایان خردادماه سال ۱۴۰۰ به تفکیک نوع قرارداد با بانک‌های عامل ارائه شده است.

 

جدول (۱): خلاصه عملکرد ارزی صندوق از سال ۱۳۹۰ تا پایان خردادماه سال ۱۴۰۰ (میلیون دلار)

نوع قرارداد	جمع مبلغ قراردادها	طرح‌های تامین مالی شده تاکنون
		جمع مبالغ	تعداد طرح
عاملیت	۱۱۶۱۴۳*	۳۴۰۳۱**	۳۱۸**
سپرده­گذاری	۷۲۳۹	۵۵۱۵	۴۶
جمع کل	۱۲۳۳۸۲	۳۹۵۴۶	۳۶۴

 

*مطابق مصوبه هیات عامل صندوق، مبلغ ۳۰۵۰ میلیون دلار سهمیه جهت تخصیص به بانک‌های عامل تصویب شد که طی ۹ فقره قرارداد در سه ماهه نخست سال ۱۴۰۰ جهت امضا برای بانک‌های عامل ارسال شده است.

**اطلاعات طرح‌های تامین مالی شده تاکنون، شامل کلیه طرح‌های فعال مسدود شده (۳۱۵ طرح) و طرح‌های تسویه شده (۳ طرح) است.

همان‌گونه که ملاحظه می‌شود مجموع مبلغ قراردادهای صندوق توسعه ملی برابر ۱۲۳ میلیارد دلار است که روش عاملیت با ۱۱۶ میلیارد دلار با ۹۴ درصد سهم غالب در روش‌های تامین مالی صندوق را به خود اختصاص داده است. مجموع طرح‌های تامین مالی شده توسط صندوق ۳۶۴ طرح با ارزش حدود ۴۰ میلیارد دلار است که از این میزان ۳۱۸ طرح با ارزش ۳۴ میلیارد دلار از طریق عاملیت و ۴۶ طرح با ارزش حدود ۶ میلیارد دلار از طریق سپرده­‌گذاری تامین مالی شده است.

در شرایط محدودیت­ منابع ارزی کشور (به دلیل عدم فروش نفت و همچنین مسدودی منابع ارزی در بانک‌های خارجی) و همچنین عدم تمایل سرمایه­‌گذاران خارجی برای سرمایه­‌گذاری در ایران به دلیل تحریم‌های اقتصادی اعمالی از سوی آمریکا و کشورهای همسو با آن، قطعا استقبال و تقاضا برای دریافت تسهیلات ارزی از صندوق توسعه ملی بیش از حالت عادی خواهد بود. بنابراین ریسک کژگزینی در پرداخت تسهیلات ارزی صندوق توسعه مالی بالا خواهد بود. این در حالی است که بستر ایجادشده در صندوق توسعه ملی می­‌تواند خلاء وجود سرمایه­‌گذاری خارجی (مستقیم و غیرمستقم) در کشور را تا حدودی جبران کند. بنابراین سیاستگذار باید تمام تلاش خود را برای تقویت جایگاه و منابع ارزی صندوق برای دستیابی به اهداف مد نظر انجام دهد.

علاوه بر افزایش ریسک کژگزینی (انتخاب معکوس) به دلیل محدودیت منابع ارزی و همچنین افزایش تقاضا برای دریافت تسهیلات ارزی، ریسک کژگزینی (مخاطرات اخلاقی) به دلیل شوک­‌های ارزی و سیاست افزایش نرخ ارز رسمی در پی ایجاد شکاف بین نرخ ارز رسمی و غیررسمی به منظور مدیریت بازار ارز، همواره دریافت‌کنندگان تسهیلات ارزی از صندوق توسعه ملی با مشکل بازپرداخت تسهیلات ارزی مواجه خواهند شد. این موضوع در خصوص بنگاه‌ها و شرکت‌هایی که فاقد فعالیت در بازار بین‌‌المللی و در نتیجه فاقد درآمدهای ارزی هستند بیش از سایر بنگاه‌ها نمود می­‌یابد. بر همین اساس تسهیلات­‌گیرندگان بارها درخواست استمهال بازپرداخت تسهیلات را داشته­‌اند که بعضا با موافقت صندوق همراه بوده است. با این حال در مواردی شاهد درخواست‌هایی مبنی بر بازپرداخت بدهی­‌های ارزی به صورت ریالی و با نرخ ارز ترجیحی هستیم. به گونه­‌ای که در صدوپنجمین نشست شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی در خصوص مشکلات تسهیلات‌گیرندگان از صندوق توسعه ملی برای احداث نیروگاه‌های برق، این شورا خواستار احیای مصوبه بازپرداخت ریالی تسهیلات نیروگاه‌های برق شد.

تبعیت از موضوع بازپرداخت مطالبات ارزی صندوق توسعه ملی به صورت ریالی با تبعاتی چون هدررفت منابع ارزی کشور، ایجاد ناترازی در عملکرد صندوق توسعه ملی، فاصله گرفتن صندوق توسعه ملی از اهداف تاسیس آن از جمله حفظ منابع مالی به صورت بین‌نسلی و تقویت انگیزه نکول تسهیلات دریافتی خواهد شد. بازپرداخت ریالی تعهدات ارزی دریافت‌کنندگان تسهیلات ارزی از صندوق توسعه ملی در حالی مطرح می­‌شود که دولت متعهد به تعهدات خود در ارتباط با نوسان بیش از ۱۰ درصد نرخ ارز در یک سال بر اساس ﺑﻨﺪ (ت) ﻣﺎده (۴۶) ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺸﻢ ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻄﺎﺑﻖ آن ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﺗﺒﺼﺮه (۳) ﻣﺎده (۲۰) ﻗﺎﻧﻮن رﻓﻊ ﻣﻮاﻧﻊ ﺗﻮﻟﯿﺪ رﻗﺎﺑﺖﭘﺬﯾﺮ و ارﺗﻘﺎی ﻧﻈﺎم ﻣﺎﻟﯽ ﮐﺸﻮر ﻣﺼﻮب سال ۱۳۹۴ ﻃﯽ اﺟﺮای ﻗﺎﻧﻮن ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ، ﺳﺎزوﮐﺎر ﻻزم ﺑﺮای ﭘﻮﺷﺶ ﺧﻄﺮات اﻓﺰاﯾﺶ ﺳﺎﻻﻧﻪ ﺑﯿﺶ از ۱۰ ‌درﺻﺪ ﻧﺮخ ارز در ﺑﻮدﺟﻪ ﺳﻨﻮاﺗﯽ ﭘﯿﺶﺑﯿﻨﯽ و ﺑﺮای ﺑﻨﮕﺎهﻫﺎی اﻗﺘﺼﺎدی درﯾﺎﻓﺖ‌ﮐﻨﻨﺪه ﺗﺴﻬﯿﻼت ارزی ﻃﺮاﺣﯽ شده و ﺑﻪ اﺟﺮا درﻣﯽآﻣﺪ. اﻣﺎ اﯾﻦ ﺑﻨﺪ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﻋﻤﻠﮑﺮد اﺟﺮاﯾﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻪ اﺳﺖ.

بنابراین ارکان صندوق توسعه ملی نباید منابع ارزی صندوق را که حق همه ایرانیان است به دلیل ناتوانی دولت در اجرای تکالیف قانونی خود برای پوشش ریسک نوسان ارزی بالای ۱۰ درصد در یک سال تهدید نماید، بلکه لازم است صندوق توسعه مالی با همکاری بانک‌های عامل و سازوکار اعتبارسنجی متقاضی و حوزه موضوع اعطای تسهیلات و بنگاه تولیدی نسبت به بازگشت منابع ارزی پرداختی برای ایجاد خطوط تولیدی اطمینان حاصل کند. علاوه بر این چنانچه تسهیلات‌گیرندگان از بازپرداخت ارزی تسهیلات خود امتناع می­‌نمایند، لازم است با اصلاح اساسنامه صندوق توسعه ملی زمینه بنگاهداری و مشارکت در فعالیت‌های تولیدی تملیکی ناشی از عدم بازپرداخت تسهیلات ارزی را فراهم کنند.

*پژوهشگر اقتصادی

اخبار برگزیدهیادداشت