حل مشکل یا پاک کردن صورت مساله

دکتر بهمن آرمان *

روز جمعه با سفر آیت‌الله رییسی به خوزستان، طرح غدیر افتتاح شد؛ طرحی که به لحاظ آبرسانی و حل مشکل آب شرب شهرهای جنوبی خوزستان از اهمیت زیادی برخوردار است. اما در این رابطه ذکر چند نکته و ارائه پیشنهادهای کاربردی برای رفع اصولی و بنیادین مشکلات مرتبط با بی‌آبی و کم‌آبی استان خوزستان لازم و ضروری است، چراکه ۳۵ درصد آب‌های جاری کشور در این استان است و به سادگی نمی‌توان از کم‌آبی یا به عبارتی بهتر بی‌آبی در خوزستان سخن گفت.

نخست اینکه طرح غدیر مرتبط با دوره ریاست‌جمهوری محمد خاتمی بوده و بنا بر برخی ملاحظات اقتصادی، عملیات بزرگ و در عین حال سرمایه‌بری آغاز شد. زیرا منطق اقتصادی توجیه نمی‌کند که چنین حجم سنگینی از لوله‌گذاری برای رساندن آب به شهرهای جنوبی خوزستان صورت بگیرد. بر پایه گزارش‌های کارشناسی، در این طرح از لوله‌های GRP استفاده شده که متخصصان این حوزه معتقدند برای انتقال آب آشامیدنی مناسب نیست.

علاوه بر این می‌دانیم که شهرهای مرتبط با این لوله‌گذاری در نزدیکی رودخانه کارون هستند. هر چند که عدم توجه و برداشت غیراصولی آب از رودخانه کارون به ویژه در بخش کشاورزی و نیز ورود آب‌های تصفیه‌نشده و فاضلاب باعث آلودگی این رودخانه شده، اما منطق علمی ایجاب می‌کرد که با برداشت از رودخانه کارون و ساخت تصفیه خانه‌های آب این کار مهم انجام شود، چراکه شهرهای مسیر این طرح مانند اهواز، آبادان، خرمشهر، شادگان و حتی شهرهای غرب استان خوزستان فاصله‌شان با رودخانه کارون بیشتر از ۱۰۰ کیلومتر نیست؛ در حالی که در طرح کنونی چند صد کیلومتر لوله‌گذاری صورت گرفته که هیچ منطق اقتصادی چنین کاری را تایید نمی‌کند.

لازم به توضیح است که در ابتدا قرار بود از سد کرخه، این آب برای مصرف شرب منتقل شود. این در حالی است که آب سد کرخه به منظور آبیاری ۳۲۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی پایین‌دست خود طراحی شده بود که متاسفانه به دلیل خشکسالی سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۴۰۰، حوضه آبریز سد کرخه دیگر قابلیت تامین آب شرب و حتی آب کشاورزی را ندارد. به همین دلیل هم هست که شاهد هستیم تالاب هورالعظیم در بخش ایران خشک شده و آتش‌سوزی‌هایی در آن رخ داده است؛ امری که سبب شد سازمان‌های معتبر جهانی، اهواز را به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان معرفی کنند.

به دنبال بروز چنین مشکلی است که به جای سد کرخه، برای طرح غدیر از آب رودخانه دز استفاده می‌شود. این در حالی است که مقدار آبی که قرار است از این طریق به شهرهای مورد نظر انتقال پیدا کند، رقم بسیار قابل تامل ۲۰ مترمکعب در ثانیه است که این رقم عملاً برابر است با میزان دبی رودخانه زاینده‌رود در زمانی که آب در آن جاری باشد.

بنابراین معتقدم که این اقدام و برآوردهای ناشی از آن اشتباه صورت گرفته است، چراکه با این حرکت تامین آب برای واحدهای کشت و صنعت، مانند هفت‌تپه، کارون، میان‌آب و دهخدا در شمال اهواز که با معضل کم‌آبی مواجه هستند، تبعات منفی جهت کشت نیشکر و تولید شکر خواهد داشت. می‌دانیم که استان خوزستان مقام اول را در تولید گندم، نیشکر، سیفی‌جات و ذرت دارد. لذا برداشت آب از رودخانه دز، اثرات منفی قابل ملاحظه‌ای را بر کشاورزی استان خواهد داشت و حتی می‌تواند در آینده چالش‌ها و پیامدهای امنیتی نیز داشته باشد، زیرا به عبارتی آبی که باید به دست کشاورزان برسد از آنها گرفته شده است.

بنا بر گزارش‌هایی که جهاد کشاورزی منتشر کرده، می‌توان با استفاده از آب‌های رودخانه‌های خوزستان و استفاده از روش‌های نوین آبیاری زیرسطحی، زمین‌های بایر در استان را زیر کشت برد و موجبات افزایش سطح زیر کشت ذرت، گندم، جو، چغندر قند و غیره که عمدتاً وارداتی هستند را فراهم کرد. از سوی دیگر قرار بوده ۵ کارخانه بزرگ چغندر قند در استان خوزستان ساخته شود که طبیعتاً با اجرای طرح مذکور، اصولاً آبی برای مصارف کشاورزی و احداث چنین کارخانه‌هایی باقی نخواهد ماند.

در این راستا جهت حل معضل آب آشامیدنی خوزستان برای کشوری مانند ایران که از شمال و جنوب به دریا متصل است، ساخت کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن است که می‌توان با هزینه‌های بسیار کمتر یک واحد آب‌شیرین‌کن با ظرفیت یک میلیون مترمکعب در روز جهت تامین آب آشامیدنی و یک واحد آب‌شیرین‌کن دیگر نیز جهت مصارف پالایشگاهی و صنعتی ایجاد کرد. با این اقدام، آب موجود صرف کشاورزی خواهد شد؛ آن هم برای استانی پرآب مانند خوزستان که قابلیت سالی سه بار کشت در زمین‌های کشاورزی را دارد.

هم‌اکنون شاهد هستیم در برخی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس مانند عربستان که اساساً رودخانه‌ای وجود ندارد، از طریق کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن، چندین هزار هکتار زمین زیر کشت رفته است؛ به طوری که اکنون عربستان تبدیل به صادرکننده روغن زیتون شده است. به همین دلیل است که معتقدم آب رودخانه‌های خوزستان که از کوه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و سه رودخانه پرآب ایران را تغذیه می‌کند، باید صرف مصارف کشاورزی و زیرکشت بردن زمین‌های بایر شود. در واقع طرح غدیر در آینده به مشکلات کشاورزی استان اضافه کرده و کشت ۶۰ هزار هکتار چغندر قند پاییزه و احداث ۵ کارخانه قند را ناممکن می‌کند. موضوع پایانی اینکه دولت باید این اراده و همت را داشته باشد که برای ذخیره آب بیشتر و جلوگیری از سیل‌های ویرانگر، زنجیره سدهای رودخانه‌های کارون، دز و کرخه را تکمیل کند.

*اقتصاددان و استاد دانشگاه

اخبار برگزیدهیادداشت