آینده اشتغال: فرصت‌ها و چالش‌های بازار کار
مرتضی درخشان ، دکترای اقتصاد توسعه
سال ۲۰۲۵ در حالی آغاز میشود که بازارهای کار جهانی همچنان در حال تجربه دگرگونی‌ها و تحولات بسیار زیاد و سریع هستند. بعد از همه‌گیری کرونا، عواملی مانند افزایش هزینه‌های زندگی، تنش‌های ژئوپلیتیکی به‌ویژه در خاورمیانه، بحران اقلیمی و همچنین رکودهای اقتصادی در مناطق مختلف جهان، لایه‌های جدیدی از ناپایداری را ایجاد کرده است. همه موارد بالا در کنار تحولات فناوری دست‌به‌دست هم داده‌اند تا بازار کار جهانی را دگرگون کنند.
گزارش «آینده مشاغل ۲۰۲۵» دیدگاه بیش از ۱۰۰۰ کارفرمای پیشرو در جهان را که درمجموع نماینده بیش از ۱۴ میلیون نیروی کار در ۲۲ خوشه صنعتی و ۵۵ اقتصاد جهان هستند، گرد هم آورده تا بررسی کند که این روندهای کلان چگونه بر مشاغل و مهارت‌ها تأثیر می‌گذارند و کارفرمایان چه استراتژی‌هایی را برای تحول نیروی کار خود در بازه زمانی ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ در نظر دارند و نیروی کار برای اینکه بتواند در این بازار موفق عمل کند، چه مهارت‌هایی را باید یاد بگیرد و چگونه خود را با تغییرات سریع بازار کار تطبیق دهد.
تمرکز این گزارش بر آن است که چگونه روندهای کلان و فناوری‌های نوظهور، بر تحولات صنعتی، بازار کار، مهارت‌ها و راهبردهای منابع انسانی تأثیر می‌گذارند. تغییرات فناورانه، واگرایی ژئواکونومیک، نااطمینانی اقتصادی، تحولات جمعیتی و گذار سبز، چه به‌تنهایی و چه به‌صورت ترکیبی، ازجمله محرک‌های اصلی‌ای هستند که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ بازار کار جهانی را دگرگون کنند و شکل جدیدی به آن بدهند.
گسترش دسترسی دیجیتال، به‌عنوان تحول‌آفرین‌ترین روند برای بازار کار شناخته‌شده است، به‌طوری‌که ۶۰ درصد از کارفرمایان انتظار دارند این روند تا سال ۲۰۳۰ کسب‌وکارشان را متحول کند. پیشرفت در فناوری‌ها، به‌ویژه هوش مصنوعی و پردازش اطلاعات (۸۶ درصد)، رباتیک و خودکارسازی یا اتوماسیون (۵۸ درصد) و فناوری‌های انرژی (۴۱ درصد) نیز تحول‌آفرین پیش‌بینی شده‌اند. این روندها تأثیر دوگانه‌ای بر مشاغل خواهند داشت: هم موجب رشد سریع برخی از مشاغل می‌شوند و هم باعث افول سریع برخی دیگر از مشاغل خواهند شد. همچنین تقاضا برای مهارت‌های مرتبط با فناوری‌هایی ازجمله هوش مصنوعی و کلان‌داده، شبکه و امنیت سایبری و سواد فناوری را به‌شدت افزایش می‌دهند که این سه در صدر فهرست سریع‌ترین مهارت‌های در حال رشد قرار دارند.
افزایش هزینه‌های زندگی دومین روند تحول‌آفرین مهم و تأثیرگذار است و به‌عنوان مهم‌ترین روند مرتبط با شرایط اقتصادی شناخته‌شده است، به‌طوری‌که نیمی از کارفرمایان انتظار دارند این عامل تا سال ۲۰۳۰ بر کسب‌وکارشان تأثیر بگذارد. حتی باوجود پیش‌بینی کاهش تورم جهانی باز هم افزایش هزینه‌های زندگی مهم ارزیابی میشود. کاهش رشد اقتصادی هم اگرچه در سطحی پایین‌تر، همچنان دغدغه اصلی است و انتظار می‌رود ۴۲ درصد از کسب‌وکارها را متحول کند. از سوی دیگر تأثیر تورم بر ایجاد مشاغل تا سال ۲۰۳۰ اثر ترکیبی و دوگانه دارد. اما رشد کند اقتصادی نزدیک به ۱.۶ میلیون شغل را در سطح جهانی حذف خواهد کرد. این دو عامل باعث افزایش تقاضا برای مهارت‌هایی چون تفکر خلاق و تاب‌آوری، انعطاف‌پذیری و چابکی می‌شوند.
تغییرات اقلیمی سومین روند تحول‌آفرین مهم و اثرگذار است و مهم‌ترین روند مرتبط با گذار سبز شناخته میشود و انطباق کسب‌وکارها با تغییرات اقلیمی نیز با ۴۱ درصد تحول در جایگاه ششم قرار دارد. این روندها موجب افزایش تقاضا برای مشاغلی چون مهندس انرژی‌های تجدیدپذیر، مهندس محیط‌زیست و متخصصان خودروهای برقی و خودران می‌شوند که همگی در میان ۱۵ شغل با رشد سریع هستند. روندهای اقلیمی همچنین موجب افزایش تمرکز بر مهارت‌های زیست‌محیطی شده‌اند. این مهارت برای نخستین بار وارد فهرست ۱۰ مهارت برتر در حال رشد شده است.
دو تحول جمعیتی نیز در حال تغییر شکل اقتصادها و بازارهای کار جهانی هستند: سالخوردگی و کاهش جمعیت در سن کار (عمدتاً در اقتصادهای با درآمد بالا) و رشد جمعیت در سن کار (عمدتاً در اقتصادهای با درآمد پایین). این روندها باعث افزایش تقاضا برای مهارت‌هایی چون مدیریت استعداد، آموزش و مربیگری و انگیزش و خودآگاهی شده‌اند. جمعیت سالخورده، مشاغل مراقبتی مانند پرستاری را تقویت می‌کند و جمعیت جوان، رشد مشاغل آموزشی مانند اساتید دانشگاه را به همراه دارد.
واگرایی ژئواکونومویک و تنش‌های ژئوپلیتیکی در پنج سال آینده موجب دگرگونی مدل کسب‌وکار یک‌سوم (۳۴ درصد) از سازمان‌ها می‌شوند. بیش از یک‌پنجم (۲۳ درصد) کارفرمایان جهان، افزایش محدودیت در تجارت و سرمایه‌گذاری و همچنین سیاست‌های تعرفه‌ای، صنعتی و یارانه‌ای (۲۱ درصد) را عوامل تأثیرگذار بر فعالیت خود می‌دانند. تقریباً تمامی کشورهایی که انتظار می‌رود این روندها تأثیر زیادی بر آن‌ها بگذارد، با ایالات‌متحده و یا چین تجارت قابل‌توجهی دارند. کارفرمایانی که انتظار دارند این روندها کسب‌وکارشان را متحول کنند، بسته به نوع صنعت به کشور خود بازمی‌گردند و یا بالعکس، کسب‌وکار خود را خارج از مرزهای کشور مبدأ گسترش خواهند داد. این روندها تقاضا برای مشاغل امنیتی و مهارت‌هایی چون امنیت سایبری، تاب‌آوری، چابکی، و نفوذ و رهبری اجتماعی را افزایش می‌دهند.
بر اساس پیش‌بینی‌های پاسخ‌دهندگان نظرسنجی، انتظار می‌رود دگرگونی ساختاری بازار کار جهانی طی سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ منجر به ایجاد یا نابودی ۲۲ درصد از مشاغل فعلی شود. این رقم شامل ایجاد شغل‌هایی معادل ۱۴ درصد از اشتغال کنونی (۱۷۰ میلیون شغل) و حذف معادل ۸ درصد (۹۲ میلیون شغل) خواهد بود، که درنهایت رشد خالص ۷ درصد (۷۸ میلیون شغل) را در پی خواهد داشت.
مشاغل پیشران مانند کشاورزان، رانندگان تحویل کالا، کارگران ساختمانی، فروشندگان و کارکنان صنایع غذایی ازنظر تعداد، رشد بیشتری خواهند داشت. مشاغل مرتبط با اقتصاد مراقبتی مانند پرستاری، مددکاری اجتماعی و مراقبت شخصی نیز افزایش چشمگیری خواهند داشت (به‌ویژه در کشورها با درآمد بالا)، مشاغل آموزشی مانند معلمان متوسطه و دانشگاهی هم افزایش می‌یابد (به‌ویژه در کشورهای با درآمد پایین).
مشاغل فناورانه مانند متخصصان کلان‌داده، مهندسان فین‌تک، متخصصان هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی و توسعه‌دهندگان نرم‌افزار، ازنظر درصدی سریع‌ترین رشد را خواهند داشت. مشاغل مرتبط با گذار سبز نیز در این گروه قرار می‌گیرند.
در مقابل، مشاغل دفتری و منشی‌گری مانند صندوقداران، کارمندان پشتیبانی اداری و منشی‌های اجرایی بیش‌ترین کاهش را ازنظر تعداد خواهند داشت. همچنین پستچی‌ها، کارمندان بانک و ورود داده‌ها ازجمله سریع‌ترین مشاغل در حال افول هستند.
به‌طور متوسط، انتظار می‌رود ۳۹ درصد از مهارت‌های فعلی کارکنان طی دوره ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ دگرگون یا منسوخ شوند. این «بی‌ثباتی مهارتی» در مقایسه با سال‌های قبل کاهش‌یافته است (از ۵۷ درصد در ۲۰۲۰ به ۴۴ درصد در ۲۰۲۳ رسیده است). احتمالاً این تغییر به خاطر افزایش نرخ آموزش مهارتی است (از ۴۱ درصد در ۲۰۲۳ به ۵۰ درصد در ۲۰۲۵ رسیده است).
تفکر تحلیلی همچنان پر تقاضاترین مهارت نزد کارفرمایان است (۷۰ درصد)، و پس‌ازآن تاب‌آوری، انعطاف‌پذیری و چابکی، و رهبری و نفوذ اجتماعی قرار دارند که پر متقاضی‌ترین مهارت‌ها را تشکیل می‌دهند.
هوش مصنوعی و کلان‌داده، امنیت سایبری و سواد فناورانه سریع‌ترین رشد را در بین مهارت‌ها دارند. اهمیت تفکر خلاق، کنجکاوی، یادگیری مستمر و چابکی نیز در حال افزایش است. در مقابل، مهارت‌هایی مانند مهارت‌های دستی، دقت و استقامت بدنی بیش‌ترین کاهش تقاضا را دارند.
باوجود رشد اشتغال جهانی، تفاوت بین مهارت‌های موردنیاز در مشاغل رو به رشد با مهارت‌هایی که امروز مردم دارند و مشاغل آن رو به افول است، شکاف‌های مهارتی جدیدی ایجاد می‌کند. درنتیجه شکافی بین مهارت‌های موردنیاز بازار، با مهارت‌های موجود در بین شاغلین بازار کار ایجاد میشود. بارزترین مهارت‌های متمایزکننده مشاغل در حال رشد از مشاغل در حال افول عبارت‌اند از: تاب‌آوری، مدیریت منابع، کنترل کیفیت، برنامه‌نویسی و سواد فناورانه.
برآورد میشود که اگر نیروی کار جهان را ۱۰۰ نفر فرض کنیم، ۵۹ نفر از آن‌ها تا سال ۲۰۳۰ نیاز به آموزش داشته باشند. از این میان، ۲۹ نفر قابل ارتقا در موقعیت فعلی خود خواهند بود، ۱۹ نفر پس از ارتقا می‌توانند در مشاغل جدید به کار گرفته شوند، اما ۱۱ نفر احتمالاً آموزشی دریافت نخواهند کرد و در معرض خطر بیکاری خواهند بود. شکاف مهارتی بزرگ‌ترین مانع تحول کسب‌وکارها است و ۶۳ درصد از کارفرمایان آن را یک مانع جدی بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ می‌دانند. بر این اساس:
- ۸۵ درصد از کارفرمایان قصد دارند روی ارتقای مهارت کارکنان خود سرمایه‌گذاری کنند.
- ۷۰ درصد برنامه دارند که افراد با مهارت‌های جدید استخدام کنند.
- ۴۰ درصد برنامه دارند کارمندان با مهارت‌های منسوخ را تعدیل کنند.
- ۵۰ درصد نیز قصد دارند کارکنان را از مشاغل رو به افول به مشاغل رو به رشد منتقل کنند.
حمایت از سلامت روانی و جسمی کارکنان یک استراتژی کلیدی برای جذب استعدادها است، به‌طوری‌که ۶۴٪ از کارفرمایان آن را راهی برای افزایش دسترسی به استعداد می‌دانند. همچنین ارتقای مهارت، ارتقای مسیر شغلی و پیشرفت داخلی نیز ابزارهای مؤثر دیگری محسوب می‌شوند. از منظر سیاست عمومی، «تأمین مالی» و «ارائه آموزش‌های مهارتی»، دو سیاست مورد استقبال برای ارتقای دسترسی به استعدادها هستند.
تا سال ۲۰۳۰، بیش از نیمی از کارفرمایان (۵۲ درصد) انتظار دارند سهم بیشتری از درآمد خود را به دستمزد اختصاص دهند. این سیاست‌ها عمدتاً باهدف تطابق دستمزد با بهره‌وری و رقابت برای حفظ استعداد تدوین می‌شوند. درنهایت، نیمی از شرکت‌ها قصد دارند در پاسخ به تحولات ناشی از هوش مصنوعی، کسب‌وکار خود را بازتنظیم کنند؛ دوسوم به‌دنبال استخدام افراد با مهارت‌های تخصصی در هوش مصنوعی هستند و ۴۰ درصد نیز برنامه دارند وظایف را به اتوماسیون بسپارند و نیروی انسانی را کاهش دهند.
در ایران باوجود محدودیت‌های اقتصادی و تحریم‌ها، درزمینه تحقیق و توسعه هوش مصنوعی پیشرفت‌های قابل‌توجهی صورت گرفته است. البته مسیر توسعه هوش مصنوعی و سایر فناوری‌های نوین در ایران با کشورهای پیشرو مانند آمریکا، چین و برخی از کشورهای اروپایی قابل قیاس نیست. در تحولات فناورانه ایران فاصله‌ای با دنیا خواهد داشت و تحولاتی که در مشاغل به واسطه فناوری رخ می‌دهد، با کمی تاخیر به ایران می‌رسد. این فاصله به شدت به سناریوهای سیاسی مرتبط میشود. اینکه تحریم‌ها به همین صورت تداوم یابد، یا به روندهای جدیدی در مناسبات بین الملل با کاهش یا تشدید تحریم‌ها روبرو باشیم بسیار تعیین کننده خواهد بود. همچنین بازار کار ایران علاوه بر تحولات جاری در جهان با چالش فرار مغزها و مهاجرت نیز روبرو خواهد بود که میزان آن به سناریوهای بیان شده مربوط است.
در بخش تحولات مربوط به گذار سبز توجه به کاهش کربن در صنایع و استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در آسیا و به‌طور ویژه در خاورمیانه بسیار پایین‌تر از کشورها پیشرو در توسعه است. بنابراین این روند کلان جهانی تا ۵ سال آینده نمی‌تواند تحول چندان چشمگیری را در ایران ایجاد کند.
کل تجارت و روابط خارجی در ایران به مسائل ژئواکونومیک وابسته شده است. با مسیر جاری به نظر نمی‌رسد تا ۲۰۳۰ ادامه تداوم وضعیت موجود ممکن باشد و به نوعی باید تکلیف روابط ایران، آمریکا، اروپا و سایر کشورهای همسایه ایران به‌نوعی در طول چند سال آینده مشخص شود. لذا شرایط ژئواونومیک نیز وابسته به سناریوی مربوطه است.
نرخ رشد جمعیت ایران به‌شدت کاهش‌یافته و طبق پیش‌بینی سازمان ملل، جمعیت کشور ممکن است از سال ۲۰۳۰ وارد فاز کاهش شود. سهم افراد بالای ۶۰ سال تا ۲۰۳۰ به حدود ۱۲ تا ۱۴ درصد می‌رسد. جمعیت در سن کار نیز کاهش می‌یابد و این تحولات جمعیتی در ایران بسیار بیشتر از میانگین جهانی در طول ۵ سال آینده نقش تحول آفرین در بازار کار ایجاد خواهد کرد.
و آخرین مورد از تحولات کلان افزایش هزینه زندگی و تحولات اقتصادی است. آنچه جهان برای ۵ سال آینده از آن می‌هراسد و آن را عامل تحول نیروی کار می‌دارند، برای ایران وضعیت ایدآل شناخته میشود. زیرا تورم ایران در محدوده بین ۳۰ تا ۴۰ درصد پیش بینی میشود و نرخ رشد نیز در بهترین حالت بین ۲ تا ۳.۵ درصد ارزیابی میشود. لذا قدرت خرید مردم در طول ۵ سال آینده نیز به شدت کاهش خواهد یافت.
حال سوال این است که آیا ایران راهی برای مدیریت این تحولات در پیش رو دارد؟ پاسخ این است که همیشه راهی برای کاهش اثرات منفی و بهبود شرایط هست، اما رهایی از همه این تحولات به طور همزمان امکان‌پذیر نیست. پیشنهادات سیاستی در پایان این گزارش طرح شده است.
خلاصه گزارش آینده مشاغل ۲۰۲۵ از مجمع جهانی اقتصاد
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانیادداشت
لینک کوتاه :