ایران در آستانه زوال جمعیتی

فاطمه محمودی‌فر-جهان صنعت نیوز: طبق آماری که به‌تازگی از سوی مرکز آمار ایران منتشر شده، تعداد نوزادان متولدشده در کشور طی سال ۱۴۰۳ برای اولین‌بار در چند دهه اخیر به زیر یک میلیون نفر رسیده است. این عدد ساده شاید در نگاه اول فقط یک آمار باشد، اما وقتی آن را کنار روند سال‌های گذشته قرار بدهیم، متوجه می‌شویم با یکی از جدی‌ترین هشدارهای جمعیتی کشور روبه‌رو هستیم؛ اتفاقی که از سال ۱۳۴۵ تاکنون سابقه نداشته است.

واقعیت این است که کاهش چشمگیر تولدها فقط به معنای کمتر شدن بچه‌ها نیست؛ این پدیده زنجیره‌ای از پیامدها را با خودش به‌همراه می‌آورد. از پیر شدن جمعیت و بالا رفتن میانگین سن جامعه گرفته تا کمبود نیروی کار، اختلال در چرخه تولید، و حتی تهدید فرهنگ و سرمایه اجتماعی. با این حال، هنوز به نظر می‌رسد آن‌طور که باید، عمق این بحران جدی گرفته نشده است.

برای بررسی دقیق‌تر ابعاد این موضوع و عوامل موثر بر آن، گفت‌وگویی داشتیم با دکتر امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس، که در ادامه می‌خوانید.

تغییر نگاه، آغاز سقوط جمعیتی

قرایی‌مقدم، درباره کاهش نرخ تولد در سال ۱۴۰۳ اظهار داشت: این روند قابل پیش‌بینی بود. متأسفانه شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجود در کشور منجر به تغییر نگرش زنان و مردان نسبت به آینده شده است. بسیاری از خانواده‌ها چشم‌انداز روشنی برای آینده نمی‌بینند و همین موضوع باعث کاهش تمایل به فرزندآوری شده است.

بار سنگین فرزندآوری در عصر بحران اقتصادی

وی ادامه داد: افراد امروز با خود می‌اندیشند که چگونه از پس هزینه‌های سنگین فرزندداری، مانند تغذیه، بهداشت، آموزش و سایر نیازهای اساسی برآیند، آن هم در شرایطی که بیکاری، بی‌ثباتی اقتصادی، افزایش نرخ طلاق و بحران مسکن وجود دارد. این مسئله صرفاً محدود به شهرها نیست، بلکه در روستاها نیز نمود پیدا کرده است. دیگر مردان و زنان روستایی هم نسبت به آینده فرزندانشان دچار تردید شده‌اند.

پیش‌بینی‌ای که شنیده نشد

قرایی‌مقدم تصریح کرد: این تغییر نگرش ذهنی، از سال‌ها پیش قابل پیش‌بینی بود. ما از ۴۰ تا ۵۰ سال پیش در مقالات‌مان نسبت به چنین آینده‌ای هشدار داده بودیم. وقتی جامعه‌ای آینده‌ای روشن برای خود متصور نیست، افراد ترجیح می‌دهند ازدواج نکنند یا فرزندی به دنیا نیاورند.

ازدواج؛ اتفاقی که هر روز کمرنگ‌تر می‌شود

این جامعه‌شناس یکی دیگر از عوامل کاهش فرزندآوری را کاهش آمار ازدواج دانست و افزود: هزینه‌های سنگین ازدواج، نبود شغل، درآمد پایین و نبود مسکن از جمله عواملی هستند که مانع ازدواج جوانان شده‌اند. از سوی دیگر، شکل‌گیری روابط خارج از چارچوب ازدواج رسمی نیز رو به افزایش است. من اصطلاح “هم‌باشی سیاه” را برای این نوع روابط به‌کار می‌برم، چرا که برخلاف ازدواج سفید که در برخی جوامع با چارچوب‌های قانونی همراه است، این روابط آینده‌ای تاریک و مبهم دارند. چنین سبک زندگی نه تنها جایگزین مناسبی برای ازدواج نیست، بلکه موجب تضعیف بنیان خانواده می‌شود.

کاهش جمعیت، کاهش سرمایه انسانی

قرایی‌مقدم تأکید کرد: این تحولات، به کاهش باروری و در نهایت، کاهش جمعیت منجر شده است. وقتی جمعیت کاهش یابد، نیروی انسانی که مهم‌ترین سرمایه اجتماعی به شمار می‌رود کاهش پیدا می‌کند. حتی اگر منابع طبیعی، کارخانه‌ها و زیرساخت‌های صنعتی در اختیار داشته باشیم، بدون نیروی انسانی کارآمد توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی غیرممکن است. همان‌طور که بنیامین هیگن می‌گوید: نیروی انسانی، ستون فقرات هر جامعه‌ای است.

وقتی خانواده دیگر ستون خیمه نیست

او در ادامه افزود: بدون نیروی انسانی، انتقال میراث فرهنگی از نسلی به نسل دیگر نیز مختل می‌شود. در نتیجه، جامعه به‌تدریج تحلیل رفته و به سوی رکود و مرگ اجتماعی پیش می‌رود. ستون خیمه هر جامعه‌ای خانواده است و خانواده با ازدواج و فرزندآوری شکل می‌گیرد. اگر این روند متوقف شود، جامعه در مسیر نابودی قرار می‌گیرد.

راهکار چیست؟

قرایی‌مقدم درباره راهکارهای موجود برای برون‌رفت از این وضعیت گفت: راه‌حل این است که چشم‌انداز آینده کشور را برای جوانان روشن کنیم. اشتغال‌زایی، تأمین مسکن، کاهش هزینه‌های زندگی، ایجاد امنیت اقتصادی و تقویت نظام حمایت اجتماعی از اولویت‌های اصلی است. وقتی یک مرد جوان شغلی ندارد یا درآمد کافی ندارد، چگونه می‌تواند خانواده‌ای تشکیل دهد؟ آمار رسمی بیکاری بین ۸ تا ۱۱ درصد است، در حالی که حتی افرادی که شاغل هستند، توان تأمین هزینه‌های اولیه زندگی خود را ندارند.

تغییر تربیت، تغییر فرهنگ فرزندآوری

او همچنین به مسئله تربیتی اشاره کرد و گفت: ما جوانان را مسئولیت‌پذیر تربیت نکرده‌ایم. به زنان و دختران نگفته‌ایم که مادری و فرزندآوری یکی از وظایف مهم اجتماعی است. در سال‌هایی که خودم درس “تنظیم خانواده” را تدریس می‌کردم، شاهد تغییر ذهنیت جوانان نسبت به مقوله فرزندآوری بودم؛ تغییری که متأسفانه پیامدهای گسترده‌ای دارد.

معضل جهانی

این جامعه‌شناس یادآور شد: بسیاری از کشورهای پیشرفته نیز امروز با این بحران روبه‌رو هستند. ژاپن، بلاروس و حتی چین، که سال‌ها سیاست تک‌فرزندی را دنبال می‌کرد، امروز به مردم خود برای فرزندآوری جایزه می‌دهد. دلیلش هم ساده است: کاهش جمعیت برابر است با کاهش سرمایه انسانی و در نتیجه، تهدیدی برای آینده کشور.

شعار گذشته‌، امروز را نابود کرد

در پایان، قرایی‌مقدم با انتقاد از سیاست‌های جمعیتی دولت در دهه‌های گذشته گفت:

پس از انقلاب، مسئولان شعار “فرزند کمتر، زندگی بهتر” را سر دادند. تفکر آن دوران اکنون تأثیر خود را گذاشته و خانواده‌ها دیگر فرزند را نعمت نمی‌دانند، بلکه باری بر دوش خود می‌پندارند. این نگاه باید اصلاح شود. بی‌اعتمادی به آینده، گرانی، تورم، فقر، بیکاری، طلاق، اعتیاد و حتی پدیده‌هایی چون گورخوابی، همگی عواملی هستند که زوج‌ها را از فرزندآوری منصرف می‌کنند. امروز خانواده‌ها برای آوردن یک فرزند، حساب و کتاب می‌کنند و در نهایت به این نتیجه می‌رسند که “الان زمان مناسبی نیست.”

اجتماعی و فرهنگیاخبار برگزیده