اتاق وضعیت حجاب؛ سیاست فرهنگی یا افزایش شکاف اجتماعی؟

فاطمه عباسی- جهان صنعت نیوز: تهران این روزها با حضور ۸۰ هزار نیروی مردمی «زیر ذره‌بین» قرار گرفته است. اتاق وضعیت عفاف و حجاب، تازه‌ترین سازوکار فرهنگی کشور، وعده دارد وضعیت جامعه را رصد و تحلیل کند و به تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر داده کمک کند. اما منتقدان می‌گویند این حجم گسترده از ناظران و گزارش‌های میدانی ممکن است بیش از آنکه ابزاری برای هماهنگی فرهنگی باشد، به ابزاری برای کنترل اجتماعی بدل شود. پرسش اصلی این است که آیا این اتاق، دریچه‌ای برای شناخت واقعی جامعه است یا حصاری برای مدیریت سبک زندگی و اعمال فشار فرهنگی بر نسل جوان؟ واکنش‌های اولیه جامعه و تحلیلگران نشان می‌دهد که این طرح، در عین نوآوری، با چالش‌هایی جدی در زمینه اعتماد عمومی، شفافیت و تعامل با گروه‌های اجتماعی روبروست و سرنوشت آن بیش از هر چیز در تعامل میان دولت و جامعه شکل خواهد گرفت.

تجربه‌ای تازه یا تکرار سیاست‌های گذشته؟

ستاد امر به معروف و نهی از منکر استان تهران به‌تازگی از تشکیل رسمی «اتاق وضعیت عفاف و حجاب» خبر داده است؛ مرکزی که وظیفه آن رصد و تحلیل وضعیت فرهنگی کشور اعلام شده است. روح‌الله مومن‌نسب، دبیر ستاد، گفته است که این اتاق با حضور نمایندگان نهادهای مختلف فرهنگی و آموزشی فعالیت خود را آغاز کرده و قرار نیست جایگزین نهادهای نظارتی یا انتظامی باشد.

او تاکید کرده که حدود ۸۰ هزار نیروی آموزش‌دیده مردمی با این مرکز همکاری خواهند کرد و داده‌های میدانی مربوط به وضعیت حجاب و عفاف را به اتاق منتقل می‌کنند. علی احمدنیا، رئیس اطلاع‌رسانی دولت، هم گفته است که در شرایط فعلی لازم است مسئولان از طرح‌هایی که ممکن است حساسیت یا نگرانی اجتماعی ایجاد کند، پرهیز کنند. این موضع نشان می‌دهد دولت نگران بازتاب اجتماعی گسترده و احتمال سوءتفاهم در مورد نقش نظارتی اتاق وضعیت است. تجربه‌های متعدد در زمینه سیاست‌های فرهنگی و سازوکارهای نظارتی در ایران نشان داده که تعادل میان آموزش، فرهنگ‌سازی و نظارت همواره چالشی بوده است. تحلیلگران می‌گویند بدون توجه به سابقه این سازوکارها، هر طرح جدید ممکن است با مشکلات گذشته از قبیل موازی‌کاری، ابهام اختیارات و عدم شفافیت در جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها مواجه شود . براساس اطلاعات رسمی، اتاق وضعیت با مشارکت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، سازمان تبلیغات اسلامی، صداوسیما، بسیج و شهرداری تهران فعالیت می‌کند. این مرکز وظیفه دارد با استفاده از داده‌های میدانی و رصد رسانه‌ای، نقشه‌ای جامع از وضعیت عفاف و حجاب تهیه کرده و گزارش‌های تحلیلی آن را به شورای فرهنگ عمومی و ستاد امر به معروف ارسال کند. تحلیلگران تأکید دارند که اگر نحوه گردآوری داده‌ها و مرز اختیارات ناظران مشخص نباشد، اتاق وضعیت می‌تواند به جای ابزار هماهنگی، به منبع نگرانی سیاسی و اجتماعی تبدیل شود. واکنش کارشناسان سیاسی و حقوقی به تشکیل اتاق وضعیت طیفی از حمایت تا تردید را شامل می‌شود. محسن برهانی، حقوقدان، در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: اگر هدف تقویت فرهنگی است، باید بر آموزش و اقناع به جای ساختار‌های شبهه نظارتی تکیه کنیم. جامعه‌شناسان معتقد‌‌اند که موفقیت هر سیاست فرهنگی تا حد زیادی به میزان اعتماد جامعه به آن بستگی دارد و در دیدگاه بسیاری از آن‌ها اتاق وضعیت اگر بخواهد تأثیرگذار باشد، باید به بستری برای گفت‌وگو و تعامل با گروه‌های اجتماعی، دانشگاهیان و فعالان فرهنگی تبدیل شود و از برخوردهای سلیقه‌ای و فشار اجتماعی جلوگیری کند. عالیه شکربیگی، جامعه شناس نیز می‌گوید: «پدیده‌هایی مانند حجاب و سبک پوشش، بخشی از فرهنگ زنده جامعه‌اند و با دستور یا پایش کمی تغییر نمی‌کنند. اگر تمرکز صرف بر گزارش‌گیری و رصد باشد، شکاف اجتماعی عمیق‌تر خواهد شد و نسل جوان احساس می‌کند صدایش شنیده نمی‌شود.»

عدم هماهنگی نهادی در سایه موانع اجتماعی

هماهنگی میان نهادهای متعدد یکی از چالش‌های مهم سیاسی است. تجربه‌های گذشته نشان داده که موازی‌کاری میان ستادهای فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ای باعث تصمیم‌گیری‌های پراکنده و ناهماهنگ شده است. پرسش‌هایی مانند چه نهادی بر صحت داده‌ها نظارت می‌کند و مرز اختیارات ناظران مردمی کجاست، اگر پاسخ داده نشوند، کل طرح می‌تواند به ابزاری برای فشار اجتماعی بدل شود.

بخش عمده اثرات اتاق وضعیت به واکنش جامعه بستگی دارد. یکی از اصلی‌ترین موانع، نسل جوان و سبک زندگی مدرن است؛ بسیاری از جوانان احساس می‌کنند تحت کنترل یا محدودیت قرار گرفته‌اند و این موضوع می‌تواند زمینه نارضایتی و مقاومت ایجاد کند. اعتماد عمومی هم از دیگر چالش‌های مهم است. هرگونه ابهام در عملکرد اتاق وضعیت می‌تواند بی‌اعتمادی به نهادهای فرهنگی و دولت را افزایش دهد. تجربه‌های پیشین نشان داده که نبود شفافیت حتی در بهترین طرح‌ها، واکنش‌های منفی ایجاد می‌کند. واکنش گروه‌های اجتماعی و رسانه‌ها نیز می‌تواند مانعی جدی باشد. انتشار خبرهای ناقص یا برداشت‌های یک‌طرفه از فعالیت اتاق وضعیت، به سرعت در شبکه‌های اجتماعی گسترش یافته و موج نگرانی یا اعتراض ایجاد می‌کند. تقابل فرهنگ مدرن و سنتی نیز چالشی بلندمدت است؛ بسیاری از هنجارهای فرهنگی قدیمی با انتظارات و سبک زندگی نسل جوان همخوانی ندارد و هرگونه فشار یا گزارش‌گیری بدون گفت‌وگو، می‌تواند شکاف اجتماعی را عمیق‌تر کند. تحلیلگران تأکید دارند که برای موفقیت این طرح، لازم است اتاق وضعیت فراتر از جمع‌آوری داده‌ها عمل کند و بستری برای گفت‌وگو با جامعه، دانشگاهیان و فعالان اجتماعی ایجاد کند تا از برخوردهای سلیقه‌ای و مقاومت اجتماعی جلوگیری شود.

 تأثیرگذاری طرح متکی بر پذیرش اجتماعی است

تحلیلگران معتقدند موفقیت سیاست فرهنگی وابسته به اعتماد و پذیرش اجتماعی است. هرگونه سازوکار نظارتی حتی با هدف فرهنگی، در صورت نبود شفافیت ممکن است با مقاومت و واکنش منفی جامعه مواجه شود. نسل جوان بیش از هر زمان به گفت‌وگو، شفافیت و مشارکت نیاز دارد و احساس کنترل یا فشار، می‌تواند به بی‌اعتمادی و تضعیف مشروعیت تصمیم‌های فرهنگی منجر شود. کارشناسان توصیه می‌کنند اتاق وضعیت علاوه بر رصد میدانی، بستری برای گفت‌وگو میان نهادها، دانشگاه‌ها، رسانه‌ها و فعالان اجتماعی باشد. چنین رویکردی می‌تواند به تصمیم‌گیری مبتنی بر داده و مشارکت عمومی منجر شود و از تصمیمات سلیقه‌ای جلوگیری کند. اگر سازوکار به جای تحلیل و آموزش صرفاً به جمع‌آوری داده محدود شود، ریسک سیاسی و اجتماعی آن برای دولت بسیار بالا خواهد بود و ممکن است موجب فشار بر جامعه شود. اتاق وضعیت عفاف و حجاب، آخرین نمونه سازوکارهای فرهنگی در کشور است؛ طرحی که در ظاهر برای هماهنگی و تحلیل داده‌ها طراحی شده، اما موفقیت آن به شفافیت، پاسخ‌گویی و تعامل با جامعه بستگی دارد. واکنش جامعه و نحوه تعامل نهادهای دولتی با داده‌ها، بیش از هر چیز سرنوشت سیاسی و اجتماعی این طرح را تعیین خواهد کرد؛ جامعه‌ای که هنوز به گفت‌وگوی صادقانه در حوزه فرهنگ و سیاست نیاز دارد و انتظار دارد صدای نسل جوان و گروه‌های اجتماعی شنیده شود.

اجتماعی و فرهنگیاخبار برگزیده