هشدار بانک جهانی: زمین در آستانه فروپاشی آبی

جهان صنعت نیوز – خشکسالی دیگر حادثه‌ای موقتی نیست و به واقعیتی پایدار در قرن بیست‌ویکم تبدیل شده است. رودخانه‌ها لاغر شده‌اند، دریاچه‌ها عقب‌نشینی کرده‌اند و میلیون‌ها نفر در سراسر جهان با کمبود آب شیرین روبه‌رو هستند. تازه‌ترین ارزیابی بانک جهانی از وضعیت منابع آب جهان نشان می‌دهد که سیاره زمین سالانه حدود ۳۲۴ میلیارد مترمکعب آب شیرین از دست می‌دهد؛ رقمی  که معادل جریان سالانه چهار رود بزرگ اروپا (دانوب، البه، موز و راین) است. این حجم آب می‌تواند نیاز سالانه بیش از ۲۸۰ میلیون انسان را تأمین کند.

در ظاهر، این ارقام صرفاً داده‌هایی علمی به‌نظر می‌رسند؛ اما در واقع تصویر تکان‌دهنده‌ای از آینده‌ای ترسناک ترسیم می‌کنند. آینده‌ای که در آن، بحران آب، بحرانی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است. آب دیگر تنها مایه حیات نیست و به خط قرمز توسعه، ثبات و امنیت ملی کشورها تبدیل شده است.

بحران آب؛ چهره پنهان بحران توسعه

بر اساس تصاویر ماهواره‌ای ناسا و آژانس فضایی آلمان، جهان طی دو دهه گذشته هر سال حدود ۳ درصد از ذخایر آب شیرین خود را از دست داده است. این کاهش در مناطق خشک و نیمه‌خشک آسیا، خاورمیانه، شمال آفریقا و آمریکای شمالی حتی به ۱۰ درصد در سال می‌رسد. روندی که نه‌تنها متوقف نشده بلکه در حال شتاب گرفتن است.

پژوهش بانک جهانی که بر پایه داده‌های ماهواره‌ای از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۴ انجام شده، با افزایش دقت مکانی از ۳۳۰ به ۲۵ کیلومتر، تصویر واضح‌تری از نقاط بحرانی ارائه می‌دهد. اکنون می‌توان به‌روشنی دید کدام حوضه‌های رودخانه‌ای و مناطق کشاورزی در آستانه فروپاشی اکولوژیک قرار دارند.

کاهش منابع آب، صرفاً مسئله‌ای طبیعی نیست. این پدیده به‌طور مستقیم بنیان‌های اقتصادی کشورها را تهدید می‌کند. آب عنصر پنهان در همه زنجیره‌های توسعه از تولید غذا و انرژی گرفته تا اشتغال، تجارت و شهرنشینی است.

هر واحد تولید در صنعت و کشاورزی وابسته به منابع آب پایدار است. بنابراین، بحران آب به معنای کاهش اشتغال، افت درآمد و افزایش نابرابری است. بدون آب کافی، کشاورزی در بسیاری از مناطق دیگر صرفه اقتصادی ندارد، نیروگاه‌های برق‌آبی از کار می‌افتند و شهرها با کمبود منابع حیاتی روبه‌رو می‌شوند.

بانک جهانی در گزارش خود هشدار می‌دهد که کمبود آب می‌تواند زنجیره‌ای از بحران‌ها را از افزایش قیمت غذا و انرژی گرفته تا تشدید مهاجرت و ناآرامی‌های اجتماعی فعال کند. از این منظر، بحران آب مساوی است با بحران توسعه.

اگرچه کمبود آب پدیده‌ای جهانی است، اما آثار آن در مناطق مختلف به‌شدت نامتوازن است. مناطق خشک‌تر جهان به‌ویژه در خاورمیانه، آسیای مرکزی، شمال آفریقا و جنوب غرب آمریکا بیشترین افت منابع را تجربه می‌کنند. در برخی کشورها، سطح آب‌های زیرزمینی طی دو دهه گذشته تا ۱۰ متر پایین رفته است.

این وضعیت به‌طور مستقیم با تغییرات اقلیمی، رشد جمعیت و الگوهای مصرف بی‌رویه مرتبط است. به بیان دیگر، جهان نه تنها با کمبود طبیعی آب روبه‌رو است بلکه در حال بدتر کردن بحران به‌دست خود است. کشاورزی ناکارآمد، یارانه‌های غلط، و قیمت‌گذاری ناعادلانه باعث شده است که بخش زیادی از منابع آبی به‌صورت بی‌رویه مصرف شود.

داده‌های جدید، امید تازه

خبر خوب این است که برای نخستین بار، علم و فناوری ابزارهایی در اختیار بشر قرار داده‌اند تا بتواند دقیق‌تر از همیشه منابع آبی را پایش و مدیریت کند. ماهواره‌ها اکنون قادرند تغییرات سطح آب، رطوبت خاک و حجم سفره‌های زیرزمینی را در بازه‌های زمانی کوتاه رصد کنند.

این داده‌ها می‌توانند مبنایی برای سیاست‌گذاری هوشمند باشند. دولت‌ها می‌توانند ریسک‌های خشکسالی را پیش‌بینی کنند، الگوهای کشت را تغییر دهند و زیرساخت‌های سازگار با اقلیم طراحی کنند. همان‌طور که بانک جهانی تأکید می‌کند، این نوع سیاست‌گذاری داده‌محور نه‌تنها زیست‌محیطی، بلکه اقتصادی است؛ چراکه می‌تواند بهره‌وری کشاورزی را افزایش داده و شغل‌های پایدار ایجاد کند.

سه ستون سیاست آبی جدید

گزارش بانک جهانی سه محور اصلی برای مواجهه با بحران آب تعریف می‌کند که می‌توان آنها را سه ستون امنیت آبی نامید.

• مدیریت تقاضا: تمرکز بر کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری، به‌ویژه در بخش کشاورزی که بیش از ۷۰ درصد مصرف آب را به خود اختصاص می‌دهد.
• افزایش عرضه: استفاده از منابع جایگزین مانند بازیافت آب، برداشت آب باران، سرمایه‌گذاری در ذخایر و در موارد خاص، استفاده از فناوری‌های نمک‌زدایی.
• بهبود تخصیص آب: طراحی نظام‌های عادلانه برای توزیع منابع میان بخش‌های مختلف و تضمین اینکه آب به حوزه‌هایی اختصاص یابد که بیشترین ارزش افزوده اقتصادی و اجتماعی دارند.

این سه محور در کنار هم می‌توانند از بحرانی جهانی، فرصتی برای رشد پایدار بسازند.

پنج اهرم تحول

برای اجرای این سیاست‌ها، گزارش بانک جهانی پنج اهرم کلیدی را معرفی می‌کند که می‌توانند مسیر گذار به حکمرانی نوین آب را تسریع کنند.

• تقویت نهادها و حکمرانی شفاف: ایجاد نهادهای پاسخ‌گو برای مدیریت منابع آب در سطوح محلی و ملی.
• اصلاح تعرفه‌ها و بازنگری در یارانه‌ها: پایان دادن به سیاست‌هایی که مصرف بیش‌ازحد را تشویق می‌کنند.
• حسابداری آبی: ثبت دقیق داده‌های مربوط به برداشت و مصرف برای تصمیم‌گیری بر پایه واقعیت.
• نوآوری و فناوری: به‌کارگیری سیستم‌های سنجش هوشمند، داده‌های ماهواره‌ای و هوش مصنوعی برای پایش منابع.
• درک ارزش آب در تجارت: تحلیل آب مجازی در کالاهای صادراتی و وارداتی و تنظیم سیاست‌های تجاری برای جلوگیری از هدررفت منابع.

برای مثال، اگر کشوری محصولات کشاورزی پرآب‌بر صادر می‌کند، در واقع بخشی از منابع حیاتی خود را به خارج می‌فرستد. شناخت این الگو می‌تواند مسیر تجارت جهانی را بازتعریف کند.

کشاورزی در خط مقدم تغییر

بخش کشاورزی نه‌تنها بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب است بلکه بزرگ‌ترین ظرفیت صرفه‌جویی را نیز دارد. طبق برآورد بانک جهانی، اگر فناوری‌های نوین آبیاری، نظارت دقیق و سیاست‌های تشویقی در این بخش اجرا شود، می‌توان تا ۴۰ درصد از مصرف آب جهانی کاست. به‌علاوه، بازنگری در نقشه جهانی تولید محصولات می‌تواند فشار را از مناطق خشک بردارد. انتقال تدریجی تولید محصولات پرمصرف آب به مناطق دارای منابع پایدار، یکی از راه‌های دستیابی به توازن جهانی است.

هر بحران، فرصتی برای اصلاح ساختارهاست. بحران آب نیز می‌تواند به موتور تحول اقتصادی تبدیل شود، اگر دولت‌ها به جای واکنش مقطعی، نگاه بلندمدت و یکپارچه در پیش گیرند. کشورهایی که در اصلاح قیمت‌گذاری، نوسازی زیرساخت‌ها و جذب فناوری پیش‌قدم شوند، نه‌تنها از بحران مصون می‌مانند بلکه در آینده کم‌آب جهان، به صادرکنندگان دانش و فناوری تبدیل خواهند شد.

نمونه‌هایی از موفقیت در جهان در حال ظهور است. از سامانه‌های پایش هوشمند در استرالیا تا تعرفه‌های پلکانی آب در اسپانیا و سرمایه‌گذاری در بازیافت آب. این کشورها نشان داده‌اند که با ترکیب داده، شفافیت و فناوری می‌توان بحران را مهار کرد.

ارزش آب

یکی از مهم‌ترین تغییرات ذهنی مورد نیاز، درک دوباره از ارزش آب است. آب فقط منبع طبیعی نیست؛ سرمایه‌ای است که باید همچون انرژی و نیروی کار، در اقتصاد ملی ارزش‌گذاری شود.

در بسیاری از کشورها، قیمت پایین آب موجب شده مصرف‌کنندگان صنعتی و کشاورزی انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی نداشته باشند. اصلاح تعرفه‌ها اگرچه در کوتاه‌مدت حساس است، اما در بلندمدت می‌تواند رفتار مصرف را متحول کند. در کنار آن، باید نظام‌های حمایتی برای اقشار کم‌درآمد طراحی شود تا عدالت اجتماعی با کارایی اقتصادی تلفیق شود.

پیشنهاد ویژهمحیط زیست