کارنامه دلاری ۵ رئیس کل؛ روزگار سیاه در برج شیشهای
مرور عملکرد رؤسای بانک مرکزی از اواخر دهه ۱۳۸۰ نشان میدهد که تحولات بازار ارز ایران بیش از آنکه تابع تغییر افراد باشد، بازتاب شدت شوکهای بیرونی، محدودیتهای ارزی و نحوه مدیریت انتظارات است. در دوره محمود بهمنی و ولیالله سیف، ثبات نسبی نرخ ارز عمدتاً بر سرکوب ارزی یا انتظارات سیاسی استوار بود و در برابر تحریمها پایدار نماند؛ دوره اول عبدالناصر همتی با بالاترین میانگین افزایش روزانه قیمت دلار اوج بیثباتی، نوسانهای شدید و فرسایش پرشتاب ارزش پول ملی را رقم زد؛ پس از آن دوره محمدرضا فرزین با وجود جهش قیمت دلار، از نظر شتاب رشد روزانه التهاب کمتری نسبت به همتی داشت.
جهان صنعت نیوز – انتخاب مجدد عبدالناصر همتی بهعنوان رئیسکل بانک مرکزی دوباره توجهها را به یکی از حساسترین نقاط اقتصاد ایران برگرداند. در کشوری که نرخ دلار طی سالهای اخیر به شاخصی تعیینکننده برای سنجش ثبات اقتصادی، انتظارات تورمی و اعتماد عمومی تبدیل شده، تغییر مدیریت بانک مرکزی ناگزیر با این سؤال همراه است که عملکرد رؤسای پیشین را چگونه باید ارزیابی کرد. از سال ۱۳۸۸ به بعد، شرایط اقتصاد ایران بهطور بنیادین تغییر کرده است. تشدید تحریمهای مالی، محدودیتهای دسترسی به منابع ارزی و افزایش نااطمینانیهای سیاسی، سیاست پولی و ارزی را وارد فضایی متفاوت از دهههای قبل کرد؛ فضایی که در آن، بازار ارز بهسرعت به تصمیمات و سیگنالهای سیاستگذار واکنش نشان میدهد و هزینه خطاها را بیدرنگ نمایان میسازد. به همین دلیل، بررسی عملکرد رؤسای بانک مرکزی بدون در نظر گرفتن این نقطه عطف، تصویری ناقص از واقعیت ارائه میدهد.
در چنین بستری، معیار ارزیابی دیگر نمیتواند صرفاً سیاستهای اعلامشده یا اهداف تورمی باشد. آنچه باقی میماند، رفتار قیمت دلار در بازار آزاد است؛ بازاری که آیینه انتظارات و فشارهای انباشته اقتصاد است. بر این اساس، گزارش حاضر روند بازار ارز را از دوره محمود بهمنی تا محمدرضا فرزین مرور میکند و مقایسهای از عملکرد رؤسای بانک مرکزی ارائه می دهد.
محمود بهمنی
دوره ریاست محمود بهمنی بر بانک مرکزی ایران از اواخر سال ۱۳۸۷ آغاز شد و تا شهریور ۱۳۹۲ ادامه یافت؛ دورهای که همزمان با ورود تدریجی اقتصاد ایران به شرایط تحریمهای ساختاری، یکی از پرنوسانترین مقاطع بازار ارز را رقم زد. در ابتدای این دوره، نرخ دلار در بازار آزاد در حدود ۱,۰۰۰ تومان قرار داشت و در دو سال نخست نیز با نوسان محدود در همین محدوده حفظ شد؛ ثباتی که در ظاهر بیانگر کنترل بازار ارز بود، اما در واقع بیش از آنکه بر پایه تعادلهای پایدار شکل گرفته باشد، متکی بر افزایش درآمدهای نفتی و سرکوب نرخ ارز بود.
در کل دوره ریاست محمود بهمنی، میانگین رشد روزانه قیمت دلار حدود ۰.۰۹ درصدی بوده است. این عدد نشان میدهد حتی با وجود دورههای ثبات ظاهری در سالهای ابتدایی، مسیر غالب نرخ ارز در این دوره مسیری صعودی و ناپایدار بوده است. نکته کلیدی آن است که این رشد بهصورت یکنواخت توزیع نشده و بخش عمده فشار ارزی در سالهای پایانی دوره تخلیه شده است. از سال ۱۳۸۹ به بعد و بهویژه در سالهای ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱، همزمان با تشدید تحریمهای مالی و محدود شدن دسترسی به منابع ارزی، تعادل شکننده بازار ارز فرو میریزد. در این مقطع، بازار وارد فاز جهشهای پیاپی میشود و دلار ظرف مدت کوتاهی از سطوح نزدیک به ۱,۰۰۰ تومان در ابتدای دوره به بیش از ۳,۰۰۰ تومان در سال پایانی ریاست بهمنی میرسد. در این بازه زمانی دامنه نوسان روزانه قیمت دلار حتی در سال ۱۳۹۱ به بیش از ۱۵ درصد نیز رسید که نشان از شرایط ملتهب بازار ارز دارد
ولیالله سیف
دوره ریاست ولیالله سیف بر بانک مرکزی ایران از چهارم شهریور ۱۳۹۲ آغاز شد و تا مرداد ۱۳۹۷ ادامه یافت؛ دورهای که از منظر رفتار نرخ ارز، واجد دو فاز کاملاً متمایز است. در ابتدای این دوره، دلار بازار آزاد در سطحی نزدیک به ۳,۱۰۰ تومان قرار داشت و طی چند سال نخست، نوسانات آن در دامنهای محدود باقی ماند؛ وضعیتی که با آرامش نسبی بازار ارز پس از شوکهای سنگین ابتدای دهه ۱۳۹۰ همراه بود.
در بخش قابل توجهی از دوره ریاست ولیالله سیف بهویژه از ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ قیمت دلار در یک کریدور محدود حرکت کرده و رشد ماهانه آن پایین و کنترلشده بوده است. این وضعیت، بازتاب انتظارات کاهشی ناشی از تغییر رویکرد سیاست خارجی، مذاکرات هستهای و تلاش برای بازسازی اعتبار سیاستگذار پولی بود. در این مقطع، بازار ارز بیش از آنکه با فشارهای بنیادی مواجه باشد، تحت تأثیر مدیریت انتظارات قرار داشت. با این حال این ثبات نسبی پایدار نماند. از سال ۱۳۹۶ به بعد، بهتدریج نشانههای افزایش نوسان و تغییر مسیر در بازار ارز ظاهر میشود و در سال ۱۳۹۷، همزمان با تشدید نااطمینانیهای سیاسی و بازگشت تحریمها، بازار وارد فاز جهش میشود. در این مقطع، نرخ دلار که در ابتدای دوره حدود ۳,۱۰۰ تومان بود، به سرعت از سطوح بالاتر عبور کرد و در ماههای پایانی دوره ریاست ولیالله سیف به بیش از ۹,۰۰۰ تومان رسید؛ تغییری که نشاندهنده شکست رژیم تثبیت ارزی در برابر شوکهای جدید است. میانگین رشد روزانه قیمت دلار در کل دوره ریاست ولیالله سیف حدود ۰.۰۸ درصد بوده است. در این دوران نیز اقتصاد ایران نیز شاهد نوسان بالا ۱۵ درصد قیمت دلار در سال ۱۳۹۷ بود. موضوعی که نشان می دهد شرایط بازار ارز در این سال با ۱۳۹۱ نقاط مشترکی فراوانی دارد.
عبدالناصر همتی
دوره ریاست عبدالناصر همتی بر بانک مرکزی در دولت حسن روحانی، از تابستان ۱۳۹۷ آغاز شد؛ مقطعی که بازار ارز ایران در اوج بیثباتی ناشی از بازگشت تحریمهای آمریکا قرار داشت. در ابتدای این دوره، نرخ دلار در بازار آزاد در حدود ۹,۳۰۰ تومان بود، اما در طول کمتر از سه سال، این نرخ به حدود ۲۳,۸۰۰ تومان در پایان دوره رسید. در کل دوره ریاست همتی، میانگین رشد روزانه قیمت دلار حدود ۰.۱۷ درصد بوده است. البته باید توجه داشت که در این بازه زمانی اقتصاد ایران با چندین شوک تحریمی و شیوع کروناه همراه شد و در ابتدای سال ۱۳۹۹ عملا درآمدهای نفتی ایران به صفر رسیده بود. نکته مهم این دوران این است که سطح نوسان روزانه قمیت دلار در به سطح بیش از ۲۰ درصد هم رسید. موضوعی که نشان از تشدید بحران ارزی در مقایسه با سالهای گذشته داشت و بیانگر بیثباتی مزمن و دشواری مدیریت انتظارات ارزی است. در مجموع، عملکرد ارزی عبدالناصر همتی را میتوان دورهای با رشد سریع، نوسان بالا و شوکهای پرتکرار توصیف کرد؛ دورهای که اگرچه بخشی از فشار آن ناشی از تحریمهای حداکثری بود، اما از منظر شاخصهای عددی، یکی از پرشتابترین دورههای تضعیف ارزش پول ملی در اقتصاد ایران به شمار میآید.
علی صالحآبادی
دوره ریاست علی صالحآبادی بر بانک مرکزی در دولت مرحوم ابراهیم رئیسی، از مهر ۱۴۰۰ آغاز شد؛ مقطعی که بازار ارز ایران پیشتر در سطوح بالای قیمتی تثبیت شده بود و انتظارات تورمی همچنان نقش تعیینکنندهای در رفتار بازار داشت. در ابتدای این دوره، نرخ دلار در بازار آزاد در حدود ۲۷,۹۰۰ تومان قرار داشت؛ نرخی که در ادامه وارد یک مسیر صعودی بلندمدت شد.
در کل دوره ریاست صالحآبادی، میانگین رشد روزانه دلار حدود ۰.۱۲ درصد بود و حداکثر دامنه افزایش روزانه قمیت دلار کمتر از ۵ درصد بود. اعدادی که نشان میدهد اگرچه نرخ رشد دلار در این دوره از جهشهای انفجاری پیشین فاصله داشت، اما فرسایش ارزش پول ملی بهصورت پیوسته و مزمن ادامه یافته است و فاصله معناداری نسبت به سال های ابتدایی دهه ۹۰ دارد.. البته
محمدرضا فرزین
دوره ریاست محمدرضا فرزین بر بانک مرکزی، که از دی ۱۴۰۱ آغاز شد و تا دی ۱۴۰۴ ادامه یافت، یکی از پرتنشترین مقاطع بازار ارز ایران بهشمار میآید. در آغاز این دوره، نرخ دلار بازار آزاد در محدوده ۴۲,۹۰۰ تومان قرار داشت؛ اما در سه سال، این نرخ به حدود ۱۴۴ هزار تومان رسید و بیش از سه برابر شد.
در کل دوره ریاست فرزین، میانگین میانگین رشد روزانه قیمت دلار حدود ۰.۱۵ درصد بوده است که به طور نسبی هم سطح با دوران ابتدایی فشار حداکثری تحریم و شیوع کروناه بوده است. البته در این بازه زمانی اقتصاد ایران اتفاقات و تنشهای بی سابقهای را نیز تجربه کرد؛ سقوط بالگرد ابراهیم رئیسی و انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری، ترورهای اسرائیل در خاک ایران، تضعیف محور مقاومت، بازگشت دوباره ترامپ به کاخ سفید و مهم تر از همه، جنگ مستقیم ایران و اسرائیل. با وجود این اتفاقات، روند تغییرات قیمت دلار نسبت به دوره ریاست همتی بر بانک مرکزی در دوره ریاست جمهوری حسن روحانی، با التهاب کم تری روبرو بوده است. حتی در این بازه زمانی، حداکثر افزایش روزانه قیمت دلار ۱۰ درصد بوده که این رقم در دوران همتی به بیش از ۲۰ درصد هم رسیده بود.
دلار و روسای بانک مرکزی
مرور عملکرد رؤسای بانک مرکزی از اواخر دهه ۱۳۸۰ نشان میدهد که مسیر بازار ارز ایران بیش از آنکه تابع تغییر اشخاص باشد، بازتاب مستقیم شدت شوکهای بیرونی، محدودیتهای ارزی و نحوه مدیریت انتظارات بوده است. در دوره محمود بهمنی، سرکوب ارزی متکی بر درآمدهای نفتی، ثباتی کوتاهمدت ایجاد کرد اما در مواجهه با تحریمهای ساختاری به جهشهای شدید و فروپاشی تعادل انجامید. ولیالله سیف توانست در سالهای نخست با تکیه بر انتظارات سیاسی و دیپلماتیک ثبات نسبی برقرار کند، اما این رژیم تثبیت در برابر شوک بازگشت تحریمها در ۱۳۹۷ ناپایدار ماند. دوره عبدالناصر همتی اوج بیثباتی ارزی تحت فشار تحریمهای حداکثری و کرونا بود؛ رشدی سریع همراه با نوسانات بسیار بالا که نشاندهنده دشواری مدیریت انتظارات در شرایط انسداد ارزی است. در دوره علی صالحآبادی اگرچه از جهشهای انفجاری خبری نبود، اما فرسایش مستمر ارزش پول ملی ادامه یافت و بیثباتی مزمن تثبیت شد. نهایتاً در دوره محمدرضا فرزین، با وجود تشدید بیسابقه ریسکهای ژئوپلیتیک و سیاسی، شتاب نوسان روزانه نسبت به برخی دورههای قبل کنترلشدهتر بود، هرچند سطح قیمت دلار بهطور معناداری افزایش یافت.
بررسی میانگین افزایش روزانه قیمت دلار بهعنوان معیاری برای سنجش شتاب تضعیف پول ملی نشان میدهد که شدت فرسایش ارزی در دورههای مختلف بهطور معناداری متفاوت بوده است. بر این اساس، دوره عبدالناصر همتی با میانگین رشد روزانه حدود ۰.۱۷ درصد بالاترین شتاب کاهش ارزش ریال را ثبت میکند. پس از آن، دوره محمدرضا فرزین با میانگین ۰.۱۵ درصد قرار میگیرد. موضوعی که نشان میدهد که حداقل از منظر این شاخص محمدرضا فرزین عملکرد بهتری نسبت به همتی داشته است.
در مرتبه بعد، علی صالحآبادی با میانگین ۰.۱۲ درصد نماینده الگویی متفاوت است؛ نه جهشهای تند، بلکه فرسایش آرام و مزمنی که بهتدریج ارزش پول ملی را تضعیف کرد. در مقابل، ولیالله سیف با ۰.۰۹ درصد و محمود بهمنی با ۰.۰۸ درصد کمترین میانگین افزایش روزانه دلار را ثبت کردهاند؛ با این ملاحظه مهم که این ارقام پایینتر لزوماً به معنای پایداری سیاست ارزی نیست. در هر دو دوره، ثبات عددی نسبی بیش از آنکه حاصل تعادلهای پایدار باشد، به شرایط بیرونی مساعدتر یا سیاستهای سرکوب ارزی متکی بوده و در نهایت، زمینهساز جهشهای بعدی شده است.
اقتصاد کلانپیشنهاد ویژهلینک کوتاه :