معمای قیمت بنزین؛ ۴ یا ۶۰ هزار تومان؟

دیبا حاجیها – جهان صنعت نیوز: در حالی که قیمت بنزین برای سال‌ها ثابت مانده، افزایش احتمالی آن به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های دولت تبدیل شده است. با بررسی دیدگاه‌های موافقان و مخالفان افزایش قیمت، به اختلاف‌های عمیق بر سر ارزش واقعی بنزین اشاره می‌کنیم.

آیا بنزین در ایران ارزان است؟

افزایش قیمت بنزین و چگونگی انجام آن، دغدغه امروز و دیروز دولت‌ها نیست. اکنون با گذشت تقریباً پنج سال از آخرین افزایش قیمت بنزین، زمزمه‌های افزایش دوباره قیمت سوخت التهابات زیادی به وجود آورده است. آخرین باری که دولت به افزایش قیمت بنزین اقدام کرد، اعتراضات مردمی جامعه را به بحران کشید.

حالا در شرایطی که اقتصاد ایران از سال ۱۳۹۸ به‌طور میانگین تورم ۴۵ درصدی را تجربه کرده است، قیمت بنزین ثابت مانده است.

عقل سلیم شر به پا کرد

از همان روزی که عارف، معاون اول رئیس‌جمهور، بیان کرد “هیچ عقل سلیمی نمی‌پذیرد که بنزین را با دلار وارد کرده و با قیمت ۱۵۰۰ تومان به فروش برسانیم”، زمزمه‌های افزایش قیمت بنزین به فریادهای نارضایتی تبدیل شدند. عارف پیش‌تر به ملت قول داده بود که دولت هیچ تصمیم عجولانه‌ای نمی‌گیرد و تمامی جنبه‌های عدالتی، فرهنگی و اجتماعی را در نظر می‌گیرد. اما اکنون با صحبت از عقل سلیم، به نظر می‌رسد دولت تصمیم خود را در خصوص افزایش قیمت بنزین گرفته است.

پزشکیان نیز در اولین نشست خبری خود با رسانه‌ها، بار دیگر بر اصلاح قیمت بنزین تأکید کرد. رئیس دولت چهاردهم گفت: “با این ناترازی در برق و انرژی نمی‌توانیم ادامه بدهیم. اگر این ناترازی‌ها را رها کنیم، روز به روز غیرقابل حل می‌شود. با این وضعیت ناترازی در مسائل مختلف، مثل گاز و بنزین، نمی‌شود ادامه داد.”

نه فقط دولت چهاردهم بلکه قشر شایان توجهی از جامعه به خوبی می‌دانند که دیر یا زود، امسال یا سال دیگر، قیمت بنزین افزایش خواهد یافت. شاید یکی از سخت‌ترین مأموریت‌های دولت چهاردهم نیز نه فقط افزایش قیمت بنزین، بلکه افزایش تمامی حامل‌های انرژی باشد.

رویارویی موافقان و مخالفان افزایش قیمت بنزین

در خصوص افزایش قیمت بنزین دو دیدگاه وجود دارد. برخی موافق افزایش قیمت بنزین هستند و در نقطه مقابل، گروهی با هرگونه افزایش و تغییر قیمت مخالفت می‌کنند.

مخالفان تغییر قیمت بنزین بر این باورند که نه‌تنها قیمت بنزین در ایران ارزان نیست، بلکه بر اساس معیارهای اقتصادی، نسبت به سایر کشورها گران نیز هست و دلیل ناترازی بنزین و سایر حامل‌های انرژی را باید در جای دیگری جست‌وجو کرد. اما موافقان افزایش قیمت بنزین، بر ارزان بودن این حامل انرژی اصرار دارند و نمود آن را قاچاق گسترده حامل‌های انرژی، همانند بنزین و گازوئیل، به کشورهای همسایه می‌دانند.

قیمت واقعی بنزین؛ ۴ هزار تومان یا ۶۰ هزار تومان؟

اولین موضوع مورد مناقشه میان موافقان و مخالفان تغییر قیمت حامل‌های انرژی، بحث در خصوص قیمت واقعی بنزین است. این اختلاف‌نظر به حدی است که برخی قیمت واقعی را حدود ۴ هزار تومان می‌دانند و گروهی معتقدند که قیمت واقعی بنزین حدود ۶۰ هزار تومان است. اما این نرخ‌ها از کجا می‌آید؟

افرادی که قیمت بنزین ۴ هزار تومانی را مطرح می‌کنند، بر این باورند که قیمت، همان هزینه تمام‌شده است. بر پایه این استدلال و با توجه به این موضوع که ایران یک کشور نفتی محسوب می‌شود و نفت عملاً متعلق به همه ایرانیان است، دولت فقط باید هزینه تولید بنزین را از مردم بگیرد. بر این اساس و با در نظر گرفتن هزینه استخراج و پالایش، قیمت تمام‌شده بنزین از سوی این افراد حدود ۴ هزار تومان عنوان می‌شود.

فارغ از اینکه هزینه تمام‌شده بنزین چه رقمی است، موافقان تعدیل قیمت، دو نقد جدی به این استدلال وارد می‌سازند.

اول اینکه نفت یک سرمایه بین‌نسلی است و به همه نسل‌های حاضر و آینده ایران تعلق دارد. بر این اساس، فروش این منابع تنها به قیمت هزینه تمام‌شده استخراج و پالایش و عدم سرمایه‌گذاری منابع حاصل از آن، معنایی جز آینده‌فروشی کشور و نابودی سرمایه ملی ندارد.

دومین انتقادی که به این استدلال وارد می‌شود، این است که با توجه به ماهیت بنزین که یک کالای تجاری است، قیمت نه بر اساس هزینه تمام‌شده بلکه بر اساس عرضه و تقاضا و همچنین قیمت‌های نسبی تعیین می‌شود. به بیان دیگر، با توجه به اینکه قیمت هر لیتر بنزین به‌طور میانگین در کشورهای همسایه حدود یک دلار است، قیمت واقعی بنزین با در نظر گرفتن قیمت دلار بازار آزاد، حدود ۶۰ هزار تومان و با در نظر گرفتن قیمت دلار نیمایی، حدود ۴۵ هزار تومان خواهد بود.

قیمت بنزین دلاری، درآمد ریالی؟!

دومین اختلاف‌نظر جدی میان موافقان و مخالفان تعدیل قیمت بنزین، ادامه بحث مربوط به قیمت واقعی بنزین است. مخالفان افزایش قیمت بنزین بر این باورند که در کشوری که میانگین تورم ۴۰ درصدی را طی چند سال گذشته تجربه کرده و درآمد خانوار کمتر از تورم افزایش یافته است، نباید هزینه‌ها را به‌صورت دلاری حساب کرد. به بیان دقیق‌تر، اگر قرار است که قیمت‌ها به‌صورت دلاری سنجیده شود، درآمدها نیز باید بر اساس قیمت دلار سنجیده شود.

در نتیجه، مخالفان تغییر قیمت بنزین بر این باورند که اگر درآمد خانوارهای ایرانی را در نظر بگیریم، ‌قیمت بنزین در مقایسه با سایر کشورها نه‌تنها ارزان نیست بلکه گران نیز هست. در حقیقت آنچه که این گروه بر آن تأکید دارند، این است که هرچند ممکن است قیمت بنزین به‌صورت دلاری در ایران ارزان باشد، اما اگر قیمت بنزین را با در نظر گرفتن قدرت خرید خانوارها بسنجیم، خواهیم دید که قیمت بنزین در ایران به‌شدت گران است.

اما آیا واقعاً قیمت بنزین با در نظر گرفتن سطح درآمد در ایران گران‌تر از کشورهای دیگر است؟

برای پاسخ به این پرسش، نسبت قیمت ۱۰۰ لیتر بنزین به درآمد سرانه کشورها را محاسبه کردیم. برآوردهای «جهان صنعت نیوز» نشان می‌دهد که ایرانی‌ها نسبت به شهروندان سه کشور پاکستان، عراق و ترکیه به‌مراتب بخش کوچک‌تری از درآمد خود را برای خرید ۱۰۰ لیتر بنزین صرف می‌کنند.

برآوردها نشان می‌دهد که قیمت ۱۰۰ لیتر بنزین در پاکستان برابر با ۷.۸ درصد از درآمد سرانه ماهانه یک فرد پاکستانی است. این رقم برای شهروندان کشورهای ترکیه و عراق نیز به ترتیب برابر با ۱.۲۲ و ۱.۱۷ درصد است. اما در ایران هزینه خرید ۱۰۰ لیتر بنزین کمتر از ۰.۲ درصد از درآمد سرانه ماهانه یک نفر است.

بنابراین مشخص است که حتی با در نظر گرفتن درآمد، باز هم قیمت بنزین در ایران نسبت به سایر کشورهای منطقه به‌طور قابل‌توجهی کمتر است. حتی ایران در مقایسه با کشورهایی همچون آمریکا، آلمان و انگلستان که درآمد سرانه بالایی دارند، باز هم قیمت بنزین ارزان‌تری دارد.

قیمت، همه ماجرا نیست

هرچند به نظر می‌رسد که قیمت بنزین در ایران ارزان است، اما نباید همه معضل ناترازی بنزین را در قیمت خلاصه کرد. موضوعاتی همچون شرایط حمل‌ونقل عمومی و کیفیت خودروهای سواری، موضوعات مشخصی هستند که مصرف بنزین را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

به‌طور مشخص رد پای انحصار پرقدرت خودروسازان داخلی در بحران بنزین نیز حس می‌شود. در حالی‌که اکثر کشورهای دنیا به‌سمت خودروهای برقی پیش می‌روند، در کشور ما خودروهای پرمصرف، پرتقاضاترین‌های بازار خودرو هستند. پرتقاضا هستند، اما نه به‌واسطه علاقه مردم به خودروهای داخلی، بلکه به دلیل انحصار شدیدی که این کارخانه‌ها برای خود دست‌وپا کرده‌اند.

اگر قرار است قیمت بنزین به‌صورت تک‌بعدی با کشورهای دیگر مقایسه شود، خوب است یادآوری کنیم که پرتقاضاترین خودرو در پاکستان سوزوکی و در عراق تویوتا است، درحالی‌که ما برای کوئیک پرمصرف و پراستهلاک قرعه‌کشی می‌کنیم.

پرسش نهایی: قیمت بنزین باید افزایش پیدا کند؟

در حقیقت، هم پاسخ منفی است و هم مثبت!

باید پذیرفت که قیمت بنزین در ایران ارزان است و این قیمت بر اساس هیچ منطقی قابل‌قبول نیست. موضوعی که نه‌تنها خود عاملی برای تشدید کسری بودجه و در نتیجه افزایش تورم است، بلکه اگر به نفت به‌عنوان یک سرمایه ملی و بین‌نسلی نگاه کنیم، معنایی جز نابودی توسعه کشور ندارد.

اما باید توجه داشت که ایران در یک فضای ملتهب اقتصادی و سیاسی قرار دارد؛ فضایی که می‌تواند هرلحظه یک شوک جدید تورمی و ارزی را به همراه داشته باشد. بنابراین در شرایط تحریمی و ملتهب اقتصاد ایران، تعدیل قیمت بنزین با یک شوک کوچک ارزی از میان می‌رود. به نظر می‌رسد هرگونه تعدیل قیمت بنزین دو شرط اساسی دارد: ۱. کاهش تحریم‌های اقتصادی و در نتیجه فروکش کردن فضای ملتهب سیاسی. ۲. تعدیل تدریجی و نه یکباره قیمت بنزین.

اقتصاد کلانپیشنهاد ویژهنفت و پتروشیمی