نقش رایزن‌های کشاورزی در رونق تجارت غذا
به گزارش جهان صنعت نیوز: در کنار تمام بسترسازی‌های مورد نیاز برای توسعه کشاورزی ، حمایت‌های دولتی و توسعه مراودات اقتصادی و سیاسی، وجود رایزن‌های کشاورزی از طریق کنسولگری‌ها به عنوان متخصص علمی- تحقیقاتی ضروری است. امروزه بسیاری از کشورهای دنیا نظیر هلند، چین، ترکیه و… در سفارتخانه‌های خود در سایر کشورها، رایزن کشاورزی دارند. خدماتی که یک رایزن کشاورزی به عنوان مشاور در سایر کشورهای دنیا، برای توسعه و بهبود بخش کشاورزی کشور مبدأ انجام می‌دهد از اهمیت بالایی برخوردار است. این مشاور متخصص، جریان مهمی از اطلاعاتی را فراهم می‌کند که می‌تواند رفاه کشاورزان و سایر روستاییان را به دنبال داشته باشد. اصطلاح «رایزنی کشاورزی» به مسوولیتی اطلاق می‌شود که در آن فرد متخصص وظیفه مدیریت منابع کشاورزی را در راستای حفظ و گسترش آنها با توجه به حفظ منابع زیست‌محیطی و زیرساخت‌های اقتصادی یک کشور بر عهده دارد.
بر اساس گزارش مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری، ایران در حال حاضر نه تنها رایزن کشاورزی در هیچ یک از کشورهای دنیا ندارد که تنها دو رایزن بازرگانی در حال ماموریت دارد. در چنین شرایطی نمی‌توانیم در انتظار معجزه باشیم لذا باید قدمی برداشت تا نتیجه‌ای حاصل شود. در زمینه کشاورزی در سال‌های اخیر، به دلیل عدم استقرار متخصصان و رایزن‌های کشاورزی در سفارتخانه‌های ایران، شاهد از دست رفتن موقعیت‌های استراتژیک و تجاری خوبی بوده‌ایم. بیشترین عایدی ایران از کاهش و از بین رفتن روابط تجاری با سایر کشورها (خصوصا کشورهای منطقه)، خام‌فروشی بوده است. در شش ماهه نخست سال ۹۹، درآمد حاصل از خام‌فروشی محصولات کشاورزی حدود ۷ میلیارد دلار بوده است که بخش قابل توجهی از تامین مخارج کشور را به عهده داشته است. اما در واقعیت ایران با داشتن مزیت تولید برخی محصولات کشاورزی، همچنان متضرر عدم وجود روابط تخصصی تجاری در زمینه‌های مختلف بوده است. در صورت فراهم شدن زیرساخت‌های مناسب جهت فرآوری آن در داخل و بازاریابی جهانی توسط رایزنان متخصص کشاورزی و تجارت و افزایش روابط تجاری با کشورهای منطقه، می‌تواند تعرفه‌های تجاری را تا حد قابل قبولی برای کشور کاهش دهد. در چنین شرایطی هزینه‌های تجارت با کشورهای منطقه و همچنین کشورهای اروپایی صرفه اقتصادی خواهد داشت. بحث صادرات اقلام کشاورزی کشور در حال حاضر با محدودیت‌های تجارت آزاد مواجه است و به همین دلیل صادرات به شکل خام‌فروشی و بدون ارزش و عایدی قابل توجهی، آن هم به چند کشور محدود صورت می‌گیرد. این چرخه تجاری در وهله اول به ضرر کشاورزان و سپس به زیان مردم و دولت است چرا که هزینه‌های زیادی را به اقتصاد و بازارهای داخلی تحمیل می‌کند.
اهمیت بخش کشاورزی در ایران
بخش کشاورزی پس از خدمات، مهمترین و بزرگترین بخش اقتصادی کشور است و از لحاظ تامین مواد غذایی مصرف داخل و صادرات، از اهمیت بالایی برخوردار است. از بعد تاریخی، ایران یکی از سرزمین‌هایی است که به دلیل شرایط آب و هوایی و اقلیمی مناسب و همچنین توانایی ساکنین آن، دارای پتانسیل تولید محصولات متنوع کشاورزی است. وجود میلیون‌ها هکتار اراضی مستعد کشاورزی، محصولات دام و طیور، منابع طبیعی تجدیدپذیر، منابع غنی آبزیان در آب‌های شمال و جنوب، نیروی انسانی ماهر و متعهد در زمینه کشاورزی و… از جمله عوامل پیشرفت کشور در زمینه کشاورزی بوده است. در سال‌های اخیر منطقه جغرافیایی ایران با خشکسالی‌های متعددی مواجه بوده است. محدودیت منابع آب، هدر رفتن منابع آب در عملیات آبیاری زمین‌های کشاورزی (به دلیل کشت‌های نامناسب در مکان‌های جغرافیایی نامناسب)، آتش‌سوزی جنگل‌ها و خشک شدن هوا، افزایش آلودگی‌های آب و هوایی در مناطق صنعتی، فرسایش خاک (به دلیل عدم تغذیه خاک و همچنین عدم کشت محصول مناسب)،گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی نیمه‌صنعتی و بعضا تمام‌صنعتی همگی از عواملی هستند که تولید و بازدهی بخش کشاورزی را تحت تاثیر قرار داده‌اند. پیش از انقلاب، به دلیل قرار گرفتن کشور در استعمار کشورهای پیشرفته، رشد صنعت به طرز چشمگیری افزایش پیدا کرد و طبیعتا به دنبال آن توجه کمتری به بخش کشاورزی ایران شد.
اما پس از انقلاب، به دلیل کاهش درآمدهای نفتی، برخی تحریم‌ها که از آن دوره آغاز شد، بخش کشاورزی به عنوان قطب درآمدزای کشور مورد توجه قرار گرفت. استراتژی‌هایی که در برنامه‌های توسعه طی سال‌های پس از انقلاب در بخش کشاورزی به خدمت گرفته شد، منجر به رونق و افزایش بازدهی این بخش در برخی سال‌ها شده و سهم قابل توجهی در ایجاد ارزش افزوده در اقتصاد کشور داشته است. وزارت جهاد کشاورزی نقش مهمی در توسعه پایدار و امنیت غذایی داشته، همچنین با توجه به ارتباط پیشین و پسین خود در تامین نهاده‌های مورد نیاز بخش‌های اقتصادی، تولید ناخالص داخلی، افزایش صادرات غیرنفتی و اشتغال نیروی کار از جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد کشور برخوردار است. بر اساس آمار بانک مرکزی طی ده سال اخیر، روند تولید محصولاتی مانند گندم، برنج، جو، پسته، چغندرقند، حبوبات، سیب‌زمینی و پیاز با وجود نوسانات به طور کل افزایش داشته است. تولید سایر اقلام کشاورزی با وجود نوساناتی که طی این ده سال داشته، روند ثابتی را ثبت کرده است.
سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی
در شرایط کنونی، توجه و سرمایه‌گذاری دقیق و درست مالی و تحقیقاتی در بخش کشاورزی از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. همانطور که در بخش قبل نیز بدان پرداخته شد، دولت‌ها در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه از متخصصان علمی در بخش تحقیقات و برنامه‌ریزی‌های عملیاتی برای گسترش و ارتقای بخش کشاورزی خود در سایر کشورهای دیگر، استفاده می‌کنند. به گزارش رسانه‌ها، تا سال ۹۹ ایران تنها شش رایزن اقتصادی در کشورهای مختلف (دو رایزن در شهرهای بغداد و بصره عراق، یک رایزن در هریک از کشورهای ترکیه، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و پاکستان) دارد. بر اساس یکی از مصاحبه‌های انجام‌‌شده با رییس سازمان توسعه تجارت، از این تعداد در ماه‌های منتهی به پایان زمستان ۹۹، تنها دو رایزن مستقر در کشورهای مقصد حضور داشته و چهار نفر دیگر با اتمام دوره ماموریت، به کشور بازگشته‌‌اند. این در حالی است که تعداد رایزن‌های کشور سوئد ۲۳۵ نفر (۳۹ برابر ایران)، چین ۲۲۱ نفر (۳۷ برابر ایران)، آلمان ۲۱۳ نفر (۳۶ برابر ایران)، هند ۱۹۸ نفر (۳۳ برابر ایران)، فرانسه ۱۵۶ نفر (۲۶ برابر ایران)، آمریکا ۱۵۰ نفر (۲۵ برابر ایران) اعلام شده و بنابراین ایران از همتایان خود عقب مانده است.
کشت فرا سرزمینی
کشت فرا سرزمینی یکی از روش‌های نوین در صنعت کشاورزی جهان است. در سال‌های اخیر به منظور استفاده حداکثری از زمین‌های قابل کشت در تمام نقاط دنیا، با توجه به حفظ منابع طبیعی، محیط زیست و شرایط اقلیمی، کشت فرا سرزمینی مورد توجه بسیاری از دولت‌ها قرار گرفته است و آن را یکی از راه‌های گسترش تولید محصولات کشاورزی می‌دانند. در این نوع کشت، زمین از جانب فرد حقیقی، حقوقی و یا دولت اجاره، خریداری یا کسب امتیاز می‌شود و در نهایت محصول نهایی کشت شده، به کشور مبدأ یا مقصد تجاری دیگر، صادر می‌شود. کشورهایی نظیر هند، چین، مالزی و آمریکا در صدر کشورهای فعال در حوزه کشت فراسرزمینی هستند و کشورهایی نظیر اندونزی، فیلیپین و کامبوج در آسیا و کشورهای موزامبیک و کنگو در قاره آفریقا، مورد بیشترین کشت فراسرزمینی واقع شده‌اند. در حال حاضر در ۶۲ کشور جهان، کشاورزی فرا سرزمینی انجام می‌شود و قاره آفریقا میزبان ۴۲ درصد از کشت فرا سرزمینی است. در واقع می‌توان گفت که اقتصادهای در حال ظهور شرق آسیا و جنوب آمریکا، کشورهای حوزه خلیج فارس و کشورهای شمال آمریکا و اروپا از فعالان این طرح هستند.
کشت فراسرزمینی در کشور ما، با توجه به محدودیت‌های منابع آب (خشکسالی و از بین رفتن تعداد قابل توجهی از سفره‌های آب زیرزمینی و قنات‌ها) و از بین رفتن منابع خاک با در نظر گرفتن اهمیت حفظ ارزش غذایی محصولات کشاورزی و مقوله امنیت غذایی، مورد توجه وزارت کشاورزی و دولت قرار گرفته است. هیات وزیران در جلسه فروردین ۹۵ به پیشنهاد وزارت جهادکشاورزی و به استناد اصل یکصد و سی و هشت قانون اساسی، آیین نامه کشت فراسرزمینی را تصویب کرد که به موجب ماده یک، کشت فراسرزمینی «بهره‌برداری از منابع، عوامل، ظرفیت‌ها و امکانات سایر کشورها برای تولید محصولات کشاورزی مورد نیاز در راستای حفظ منابع پایه تولید و ارتقای امنیت غذایی و سایر نیازهای صنعتی کشور» تعریف شده است. اجرای این طرح در کشور با مخالفت‌هایی مواجه است. مخالفان معتقدند که برای کشوری مانند ایران که ساکنان آن از یک چهارم ظرفیت کشاورزی استفاده می‌کنند، توسل به روش کشت فراسرزمینی ضرورتی ندارد.
فواید کشت فراسرزمینی برای ایران
بنابراین با استفاده از روش‌های جایگزین در داخل ایران و به‌کارگیری نیروی کار ماهر داخلی، نیز می‌توان صنعت کشاورزی را گسترش و رونق داد. علیرغم نقاط قوت و فرصت‌های بخش کشاورزی کشور، وجود موانع و مشکلاتی از قبیل قرار گرفتن بخش گسترده‌ای از کشور در منطقه خشک و نیمه‌خشک، تغییرات اقلیمی، وقوع خشکسالی‌های پی در پی، محدودیت‌های منابع آب و خاک، آلودگی‌های آب، هوا و فاضلاب کارخانه‌ها که بعضا در رودخانه‌ها و اطراف زمین‌های کشاورزی تخلیه می‌شوند، همگی نیازمند بازبینی و اصلاح هستند که طبیعتا پروسه‌ای زمان بر است. همچنین باید خاطر نشان کرد که حدود ۱۱ درصد منابع آبی کشور در بخش کشاورزی استفاده می‌شود و بر اساس گزارشات بین‌المللی، ایران در شرایط بحرانی قرار دارد. از این جهت برنامه‌ریزی و تحقیق متخصصان بین‌المللی کشاورزی در کشورهای منتخب برای کشت فراسرزمینی و رایزنی متخصصان کشاورزی دو کشور به جهت توافقی دوجانبه در این خصوص از اهمیت بالایی برخوردار است. چه بسا که با وجود مشکلاتی که در حال حاظر در رابطه با شرایط آب و خاک و زیستگاهی برای ایران وجود دارد، چنین طرحی نه تنها می‌تواند هزینه کمتری برای کشور داشته باشد، چه بسا علاوه بر تامین مواد غذایی کشاورزی داخلی با رویکرد امنیت غذایی می‌تواند در صورت مازاد، به کشورهای دیگر نیز صادر شود.
مزیت ایران در کشت محصولاتی همچون زعفران و پسته در سطح بین‌المللی مشخص و روشن است. تولید این دو محصول در ایران از لحاظ نوع و کیفیت بالاترین درجه را در کل دنیا در اختیار دارد و با توجه به شرایط اقلیمی مورد نیاز و میزان آب مورد نیاز آنها، ایران بهترین اقلیم برای کشت این دو محصول است و قابلیت ارتقا و بهبود شرایط کشت را توسط متخصصین داخلی دارند. اما به طور مثال در مورد محصولات کشاورزی که نیازمند آب فراوان و آب و هوای مرطوب است، می‌تواند برای کشت‌های فراسرزمینی مورد تحقیق و مذاکره متخصصان و رایزنان قرار گیرد. علاوه بر آنچه گفته شد، بخش خصوصی معتقد است که کشت فراسرزمینی فارغ از شرایط مورد نیاز کشت برای هر محصول، می‌تواند به بسیاری از محصولات کشاورزی اختصاص یابد. البته که این دیدگاه، دیدگاه تجاری خوبی است و حتی می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت، واردات ارز نیز برای کشور به همراه داشته باشد.
آسیب‌های خام‌فروشی
واقعیت این است که خام‌فروشی نیز مانند بسیاری از پدیده‌های اقتصادی دیگر، هم می‌تواند خوب باشد و هم بد. در شرایطی که نرخ بیکاری پایین باشد، تولید محصولات بالا و با هزینه پایین صورت بگیرد، سیاست‌های تولیدی و صادراتی دولت‌ها حمایتی باشد خام‌فروشی به شدت به صرفه است و درآمد حاصل از آن مجددا در چرخه تولید قرار می‌گیرد. ولی در شرایط فعلی اقتصاد ایران و با وجود بیکاری، تعطیلی کارخانه‌ها و بنگاه‌های اقتصادی، وجود تعرفه‌های هنگفت صادراتی، عدم حمایت‌های کافی سیاسی و اقتصادی دولت و هزینه‌های بالای تولید، خام‌فروشی سم مهلکی به شمار می‌رود و درآمد ناچیز حاصل از آن تامین کسری بودجه غالباً روانه بازارهای سرمایه و بانک‌ها شده (تحت نظارت مستقیم و غیرمستقیم دولت) و به نوعی از چرخه تولید خارج می‌شود. در زمینه کشاورزی در سال‌های اخیر، به دلیل عدم استقرار متخصصان و رایزن‌های کشاورزی در سفارتخانه‌های ایران، شاهد از دست رفتن موقعیت‌های استراتژیک و تجاری بسیار خوبی بوده‌ایم. بیشترین عایدی ایران از کاهش و از بین رفتن روابط تجاری با سایر کشورها (خصوصا کشورهای منطقه)، خام‌فروشی بوده است. می‌دانیم که کشور ایران در زمینه کشت زعفران (که از آن با عنوان طلای سرخ یاد می‌شود) دارای مزیت بالایی است. شرایط آب و هوایی و اقلیمی سرزمین ایران برای کشت این محصول یک مزیت اصلی و مهم به شمار می‌رود و همین امر منجر به کشت و تولید بهترین نوع زعفران در ایران شده است.
اما در عرصه تجاری، زعفران افغانستان رتبه اول در دنیا را به خود اختصاص داده است. مساله این است که زعفران ایران به صورت خام به افغانستان صادر شده، در آن کشور فرآوری می‌شود و در ابعاد تجاری و با نام زعفران افغانستان به سایر کشورهای دنیا صادر می‌شود. این در حالی است که تجارت زعفران می‌تواند یکی از بهترین جایگزین‌ها برای درآمدهای نفتی باشد. در مورد بسیاری از محصولات کشاورزی نیز این مساله صادق است. در شش ماهه نخست سال ۹۹، درآمد حاصل از خام‌فروشی محصولات کشاورزی حدود ۷ میلیارد دلار بوده که بخش قابل‌توجهی از تامین مخارج کشور را به عهده داشته است. اما در واقعیت ایران با داشتن مزیت تولید برخی محصولات کشاورزی، همچنان متضرر عدم وجود روابط تخصصی تجاری در زمینه‌های مختلف بوده است. سرمایه‌گذاری در واحدهای صنعتی بزرگ با قابلیت ایجاد ارزش افزوده و فرآوری محصولات کشاورزی می‌تواند توان رقابتی کشور را در بازارهای جهانی بالا ببرد. شرط کافی برای ورود به بازارهای جهانی به جهت فروش مستقیم محصولات کشاورزی، دسته‌بندی، مدیریت و بازاریابی صادرات محصولات فرآوری شده در بازار جهانی است.
بی‌شک، سرمایه‌گذاری و حمایت‌های دولت از متخصصان و رایزنان کشاورزی در این حوزه در میان‌مدت، رشد و رونق اقتصادی را به چرخه اقتصاد داخلی بازمی‌گرداند. آمار سال ۹۷ صادرات زعفران به صورت خام‌فروشی به کشور افغانستان نشان می‌دهد ارزش کل خام‌فروشی زعفران به کشور افغانستان در سال ۹۷ معادل ۹۱۴/۶۳۹/۳۶ دلار بوده است که نسبت به سال قبل از آن افزایش داشته است. پتانسیل بالای کشورمان در کشت این محصول کشاورزی بسیار ارزشمند، در صورت فراهم شدن زیرساخت‌های مناسب جهت فرآوری آن در داخل و بازاریابی جهانی توسط رایزنان متخصص کشاورزی و تجارت و افزایش روابط تجاری با کشورهای منطقه، می‌تواند تعرفه‌های تجاری را تا حد قابل‌قبولی برای کشور کاهش دهد. در چنین شرایطی هزینه‌های تجارت با کشورهای منطقه و همچنین کشورهای اروپایی صرفه اقتصادی خواهد داشت.
تعرفه تجاری و رایزنی در بازار آزاد
تعرفه تجاری در واقع مالیاتی است که دولت بر صادرات یا واردات کالا وضع می‌کند. عوارض واردات علاوه بر اینکه منبع درآمدی برای دولت است، می‌تواند نوعی تنظیم تجارت و سیاست خارجی باشد که برای تشویق یا حفاظت از صنایع داخلی، از محصولات خارجی مالیات می‌گیرد. بر اساس گزارش سازمان تجارت جهانی در سال ۲۰۱۹، در میان ۱۳۸ کشور مورد بررسی، ایران پس از باهاما و بوتان بیشترین سطح میانگین ساده تعرفه را داشته است و این به معنای تمایل بالای سیاستگذار به استفاده از ابزار تعرفه‌ای برای حمایت از تولید داخلی است. تقریبا می‌توان گفت که اکثر کشورها تعرفه بیشتری برای اقلام کشاورزی خود در نظر گرفته‌اند و این بدان معناست که کشورها تمایل بیشتری به حمایت از کشاورزان و تولید محصولات کشاورزی داخلی خود دارند. از طرفی دیگر، هرچند که اعمال تعرفه‌های وارداتی بر کالاها و متعاقبا افزایش قیمت آنها، موجب افزایش تقاضای داخلی برای کالاهای تولید داخل کشورها می‌شود اما بسیاری از اقتصاددانان معتقدند که تجارت آزاد سبب توسعه کشورها می‌شود. در شرایط کنونی که تغییرات اقلیمی در اقصی نقاط دنیا بر کشاورزی تاثیر منفی گذاشته و چه بسا در کشور خودمان شاهد آن هستیم، لازم است تا علاوه بر سیاست خودکفایی در تولید بسیاری از اقلام کشاورزی در داخل، امکان سنجی توسط متخصصان این حوزه مبنی بر تبیین مزیت فعلی کشور در تولید به تفکیک اقلام در دستور کار قرار گیرد تا علاوه بر تامین نیاز داخل با صادرات محصولات باکیفیت و قابل‌رقابت در بازارهای جهانی، بخشی از درآمد کشور را نیز تامین کند. در بحث صادرات اقلام کشاورزی کشور در حال حاضر با محدودیت‌های تجارت آزاد مواجه است و به همین دلیل صادرات به شکل خام‌فروشی و بدون ارزش و عایدی قابل‌توجهی، آن هم به چند کشور محدود صورت می‌گیرد.
این چرخه تجاری در وهله اول به ضرر کشاورزان و سپس به زیان مردم و دولت است. چرا که هزینه‌های زیادی را به اقتصاد و بازارهای داخلی تحمیل می‌کند. این معضل به سبب محدودیت‌های تجاری که از جانب سایر کشورها تحمیل شده، هزینه‌های صادرات را برای کشور به شدت افزایش داده است. این در حالی است که فرآوری محصولات خام و ایجاد ارزش‌افزوده نیازمند حمایت و سرمایه‌گذاری مالی و تخصصی در داخل کشور است. به نظر می‌رسد که در شرایط فعلی، طی دو مرحله می‌توان موقعیت کشور را در بازار کشاورزی جهانی بهبود بخشید. نخست آنکه، با استفاده از متخصصین و رایزنان کشاورزی، بازاریابی کشورهای مقصد صادرات و برقراری بستر تجاری مناسب با آن کشورها را می‌توان کلید زد. بهبود روابط تجاری در حوزه کشاورزی با کشورهایی که محصولات اصیل و باکیفیت ایران را با یک یا چند کشور واسطه دریافت می‌کنند، می‌تواند جایگاه کشاورزی ایران در منطقه و دنیا تثبیت کند و از طرفی صادرات این محصولات در چنین شرایطی با تعرفه‌های بسیار پایین و یا حتی بدون تعرفه انجام خواهد شد. این ثبات، عواید مالی و تجاری فراوانی را برای کشور به همراه دارد که متعاقبا می‌تواند منجر به استحکام زیرساخت‌های کشاورزی در کشور شود. دوم آنکه، افزایش توان مالی دولت و حمایت از تولیدات کشاورزی که ایران در آن با مزیت نسبی روبه‌رو است و همچنین ایجاد کارگاه‌ها و کارخانه‌هایی به جهت فرآوری این محصولات، می‌تواند علاوه بر افزایش اشتغال، از خام‌فروشی محصولات تا حد خوبی جلوگیری شود. همه اینها مستلزم برقراری روابط تجاری و بازاریابی تخصصی توسط رایزنانی است که از سوی وزارت جهاد کشاورزی ارزیابی و به وزارت امور خارجه برای انجام این ماموریت در کشورهای مقصد، معرفی می‌شوند.
اخبار برگزیدهاقتصاد کلانپیشنهاد ویژهصنعت و معدنلینک کوتاه :
